Ορθοδοξία

Η μονή της Παναγίας Αρμού στις Μάλες Ιεράπετρας
Η μονή της Παναγίας Αρμού βρίσκεται στη θέση Αρμός, 5km νοτιοανατολικά από τις Μάλες Ιεράπετρας, πολύ κοντά στη μονή Εξακουστής. 17ος αιώνας: Κτίζεται το καθολικό της μονής και ιδρύεται το μοναστήρι της Παναγίας Αρμού.
Η περιοχή που ήταν κτισμένη η μονή είναι καταπράσινη και έχει πανοραμική θέα στο πευκόδασος του Σελάκανου.1860: Η Μονή Αρμού προσαρτάται στην Μονή Φανερωμένης.
Το μοναστήρι ήταν από τα ιστορικότερα και παλαιότερα στην Κρήτη, αλλά πλέον είναι ερειπωμένο και το μόνο που σώζεται είναι καθολικό που είναι αφιερωμένο στο Γενέθλιο της Θεοτόκου. Το καθολικό της Παναγίας είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός με πανέμορφο τέμπλο του 1869.
1873: Οι κάτοικοι των Μαλών ζητούν από τον Αδοσίδη Πασά την παραχώρηση τμήματος των εσόδων της μονής για τη λειτουργία του αλληλοδιδακτικού σχολείου Μαλών, αλλά αυτός αρνείται.
1878: Κατά την επανάσταση του 1877-78 οι κάτοικοι των Μαλών καταλαμβάνουν τα κτήματα της μονής και έκτοτε διαθέτουν τα έσοδα ενοικίασης τους για τη σχολή.
Λέγεται ότι στη θέση της σημερινής εκκλησίας βρισκόταν η Επισκοπή Ιεράς, στην οποία έμειναν και ετάφησαν 7 επίσκοποι κατά το 2ο αιώνα μ.Χ. Πράγματι, η ακμή της μονής πιθανολογείται ότι ανάγεται στους πρώτους αποστολικούς χρόνους (1ο-2ος μ.Χ. αιώνας). Το σημερινό καθολικό κτίστηκε κατά την Ενετοκρατία. Η μονή κατά την Τουρκοκρατία χρησιμοποιήθηκε ως μόνιμη ή θερινή κατοικία Επισκόπων.

Μονή Παναγίας Εξακουστής στις Μάλλες Ιεράπετρας
Η Μονή της Παναγίας Εξακουστής βρίσκεται σε μια πανέμορφη καταπράσινη τοποθεσία κοντά στις Μάλλες Ιεράπετρας. Σήμερα λειτουργεί ως γυναικείο μοναστήρι, ενώ παλαιότερα ήταν ανδρικό. Εδώ λειτουργεί εργαστήριο υφαντουργίας, ραφείο και αίθουσα εκθέσεως εργοχείρων και άλλων αναμνηστικών.

Η ιστορία της μονής έχει συνδεθεί άρρηκτα με μια χαρισματική μορφή που έζησε εδώ, τον ηγούμενο Χατζή Ανανία. Ο Ανανίας λέγεται ότι ως βρέφος δε θήλαζε Τετάρτη και Παρασκευή και αρνούνταν να πιάσει τον μαστό της μητέρας του. Δεν έφαγε ποτέ κρέας, ψάρι και τυροκομικά. Ήταν ξυπόλυτος και ντυμένος κατάσαρκα με τρίχινα και χονδρά ράσα, ενώ για κρεβάτι του είχε το δέρμα ενός ζώου, συνήθως προβάτου, και μαξιλάρι του μία κακόβολη πέτρα. Σε ηλικία 14 χρονών κατέφυγε στη Μονή Καψά, όπου επηρεάστηκε από τον μοναχό Γεροντογιάννη και το 1877 γύρισε στις Μάλλες και αποσύρεται στα χαλάσματα του μοναστηριού της Εξακουστής.
Στα ερείπια του μοναστηριού της Εξακουστής υπήρχε ένα σπήλαιο, στο βάθος του σπηλαίου λέγεται ότι βρήκε την εικόνα της Παναγίας και τότε αποφάσισε να ξανακτίσει το μοναστήρι. 1877-82: Ο Ανανίας ξεκινάει την αναστήλωση του παλιού μοναστηριού, που ήταν πιθανόν προηγούμενο μετόχι της μονής Αρμού που καταστράφηκε από τους Τούρκους. Αυτή την περίοδο στο μοναστήρι έρχονται κι άλλοι μοναχοί.
1900: Η μονή διαλύεται με νόμο της Κρητικής Πολιτείας, αλλά ξαναλειτουργεί το 1903.
1907: Ο ηγούμενος Ανανίας πεθαίνει στις 22 Απριλίου, την ώρα της τελετής της Αναστάσεως.
Μετά τον θάνατο του ανακηρύχτηκε όσιος ενώ όσο ζούσε λέγεται ότι έκανε θαύματα, ενώ χιλιάδες πιστοί συνέρρεαν στην Παναγία την Εξακουστή για να τους ευλογήσει ή να τους θεραπεύσει. Σήμερα, ο τάφος του μοναχού βρίσκεται σε μια γωνιά του περίβολου.
1935: Η μονή κρίνεται διαλυτέα και ερημώνει.
1941-1944: Η μονή καταστρέφεται και ερειπώνεται κατά τη διάρκεια της Κατοχής.
1963: Ο ηγούμενος Ιωαννίκιος Ανδρουλάκης ανακαινίζει τις εκκλησίες του μοναστηριού, κτίζει 14 νέα κελιά, φέρνει νερό και ρεύμα.
1976: Η μονή μετατρέπεται σε γυναικεία με ηγουμένη τη μοναχή Φεβρωνία.
Ο ναός της μονής είναι μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική αφιερωμένος στα Γενέθλια της Θεοτόκου (εορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου). Οι εικόνες του τέμπλου είναι νεώτερες, αλλά υπάρχουν και δύο παλιές εικόνες της Βρεφοκρατούσας Παναγιάς και του Τιμίου Προδρόμου. Παλιός είναι και ο δεσποτικός θρόνος, ενώ το τέμπλο είναι έργο των αδερφών Μακράκη και Φαρσάρη, διάσημοι ξυλογλύπτες στους θρησκευτικούς κύκλους της Κρήτης. Στο μοναστήρι υπάρχει και το μικρό σπήλαιο που έχει διασκευαστεί σε παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Μεταμόρφωση του Χριστού, μέσα στο οποίο ο Ανανίας βρήκε την εικόνα της Παναγίας. Επίσης, στη βορειοανατολική γωνία οι μοναχές έχουν κτίσει παρεκκλήσι αφιερωμένο στη μνήμη των Οσίων Πατέρων και Μητέρων.

Παναγία Καρυδιανή στους Μύθους Ιεράπετρας
Η μονή της Παναγίας της Καρυδιανής είναι ένα άγνωστό, αλλά ιστορικό μοναστήρι 6km δυτικά των Μύθων, στις νότιες υπερώιες των Λασιθιώτικων Βουνών. Το μοναστήρι που είναι κτισμένο σε μια καταπράσινη περιοχή σε υψόμετρο 750m με απίστευτη θέα στη θάλασσα και στο βουνό, αποτελεί μετόχι της μονής Φανερωμένης.14-16ος αιώνας: Ιδρύεται η μονή Καρυδίου, μακριά από τις ακτές που λυμαίνονταν οι πειρατές.1839: Ανακαινίζεται το μοναστήρι, όπως μαρτυράει επιγραφή του ναού.
888: Ο νεαρός μοναχός Εμμανουήλ Μεταξάκης έρχεται για πρώτη φορά στη Μονή Καρυδίου και έρχεται σε επαφή με τον μοναχό Μελέτιο Τσιχλάκη.
1889: Ο μοναχός Εμμανουήλ φεύγει στα Ιεροσόλυμα, όπου το 1926 θα γίνει Πατριάρχης Αλεξανδρείας με το όνομα Μελέτιος, προς τιμήν του Μελέτιου Τσιχλάκη.
1904: Το μοναστήρι ανακαινίζεται.
1928: Ο Μελέτιος Τσιχλάκης πεθαίνει και το μοναστήρι ερημώνει.
Το μοναστήρι σήμερα δεν είναι ενεργό, αλλά λειτουργείται από την ενορία των Μύθων. Το καθολικό ήταν παλαιότερα αφιερωμένο στη Γέννηση της Θεοτόκου, αλλά σήμερα είναι στη Ζωοδόχο Πηγή. Πανηγυρίζει ωστόσο και κάθε φορά που είναι εορτή της Παναγίας, στην Κοίμηση της Θεοτόκου (15 Αυγούστου), στο Γενέσιο της (8 Σεπτεμβρίου) και στην Υπαπαντή του Χριστού (2 Φεβρουαρίου), εκτός από τα Εισόδια της Θεοτόκου, στις 21 Νοεμβρίου.
Ο ναός είναι πετρόκτιστος και παλαιός, ενώ δεν σώζονται οι παλιές τοιχογραφίες του. Το καθολικό περικλείεται από τα κελιά και τους υπόλοιπους χώρους του μοναστηριακού συγκροτήματος, αλλά και από κάποιους τάφους μοναχών.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, κάποιες χρονιές, στις 2 Φεβρουαρίου, κατά τη διάρκεια της λειτουργίας, η εικόνα της Παναγίας δακρύζει, το οποίο θεωρείται προάγγελος συμφοράς. Από τη μονή Καρυδίου ξεκίνησε την εκκλησιαστική του πορεία ο μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος Μεταξάκης.
1980: Βάνδαλοι κλέβουν παλιές εικόνες και ολόκληρο το τέμπλο, εκτός της εικόνα της Ζωοδόχου

Μονή Αγίου Γεωργίου στα Ξερά Ξύλα
Η μονή Ξερών Ξύλων βρίσκεται στην επαρχία του Μιραμπέλου, κοντά στο χωριό Κουρούνες σε μια απομονωμένη περιοχή που μπορεί κάποιος να φτάσει μέσω χωματόδρομου. 1635: Ο Ιωάννης Φούσκης ιδρύει τη Μονή Ξερών Ξύλων και κτίζει τον παλιό ναό του Άη Γιώργη
1912: Κτίζεται ο σημερινός ναός του Αγίου Γεωργίου σε σχήμα σταυρού, μοναδικής αρχιτεκτονικής στην περιοχή και σήμερα δεν κατοικείται.
Το συγκρότημα αποτελείται από τον τρουλωτό ναό του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος περιβάλλεται φρουριακά από κελιά κι ένα διώροφο ηγεμονικό.
1976: Ο μοναχός Νεόφυτος Λυκάκης από τη Μονή Αγίου Γεωργίου του Επανωσήφη εγκαταλείπει τη μονή και έκτοτε παύει να λειτουργεί.
1977: Ο Οργανισμός Διοίκησης Μοναστηριακής περιουσίας ενοικιάζει το μοναστήρι σε βοσκούς και αυτοί εγκαθίστανται σε αυτή με τα κοπάδια τους, προκαλώντας ανυπολόγιστες καταστροφές στο συγκρότημα.
1999: Η μονή παραχωρείται στην Μονή του Αγίου Γεωργίου Επανωσήφη.
2006: Ο Οργανισμός Διοίκησης Μοναστηριακής περιουσίας απομακρύνει τον βοσκό και ξεκινάει η αναστήλωση της μονής.

Μονή Αγίου Ονουφρίου, Βουλισμένη
Ο ναός του Αγίου Ονουφρίου που βρίσκεται σε λόφο κοντά στη Βουλισμένη υπήρξε καθολικό μονής που λειτούργησε τον 13ο αιώνα. Ο ναός είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος και φέρει τοιχογραφίες του 13ου αιώνα με απεικονίσεις από το Ευαγγέλιο (Ανάσταση του Λαζάρου, Βαϊοφόρος και Νιπτήρ, Πλατυτέρα, διάφοροι ιεράρχες και Άγιοι).

Γύρω από τη μονή υπάρχουν τα ερείπια των κτισμάτων του μοναστικού συγκροτήματος (κελιά, αποθήκες, πηγάδια, αλώνι, κλπ. Οι τοίχοι από τα κτίσματα που δεν είχαν εξωτερικά ανοίγματα, προφανώς λειτούργησαν ως αμυντικό τείχος

Παναγία Βιγλιώτισσα στη Νεάπολη
Η Παναγία Βιγλιώτισσα είναι πρώην μοναστήρι κοντά στη Βουλισμένη, στη θέση Βιγλί. Το καθολικό της μονής ήταν αφιερωμένο στο Γενέσιο της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου). Ο ναός έχει αναστηλωθεί πλήρως και ο περιβάλλον χώρος έχει διαμορφωθεί σε ένα όμορφο παρκάκι και έχει τοποθετηθεί μνημείο για τη Μητέρα.

Στην είσοδο υπάρχει ημερομηνία 1605 που αναφέρεται σε επισκευή του ναού, καθώς υπάρχουν εξαιρετικές τοιχογραφίες του 14ου αιώνα. Εκτός από το ναό και μια στέρνα, δε σώζονται άλλα κτίρια του μοναστηριού.

Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρα στο Νήσπιτα
Ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα ή Αφέντη Χριστού βρίσκεται στο Νήσπιτα στις πλαγιές της κοιλάδας του Μεραμπέλλου, νοτιοδυτικά της Νεάπολης. Στο χώρο αυτό υπήρχε μοναστήρι της Βενετοκρατίας που ανήκε στην περιφέρεια της Νεάπολης - Καινούριου Χωριού και μάλλον μετά την ίδρυση του μοναστηριού και δίπλα από αυτό αναπτύχθηκε και ο οικισμός – μετόχι του Νήσπιτα. Σήμερα το μοναστήρι δε λειτουργεί. Ο ναός, που πανηγυρίζει στις 6 Αυγούστου, είναι μονόχωρος, καμαροσκέπαστος και στηρίζεται με αντηρίδες. Έχει βόρεια είσοδο που βλέπει στην αυλή του συγκροτήματος με περίτεχνο λιθόγλυπτο πλαίσιο θυρώματος, χαρακτηριστικό της ύστερης Βενετοκρατίας από την Τουρκοκρατία και μόνο το καθολικό του ναού διασώζεται ως σήμερα. Τριγύρω υπάρχουν μερικά ερείπια από το παλιό μοναστηριακό συγκρότημα. Κοσμείται με φουρούσια (ανάγλυφης διακόσμησης λίθινα στηρίγματα) κάθετα στις παραστάδες που στηρίζουν το ακόσμητο ανώφλι, το οποίο με τη σειρά του στέφεται με τρίφυλλο οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο διπλής καμπυλότητας. Ανάλογης τέχνης είναι το λιθόγλυπτο λεπτοδουλεμένο αγιοθύριδο στην κόγχη της αψίδας. Επίσης, ο ναός έχει καταλογογραφηθεί από το Gerola ως τοιχογραφημένος (Gerola - Λασσιθιωτάκης, 83, αριθμός 563), αλλά οι τοιχογραφίες του σήμερα δε σώζονται. Η περιοχή του Νήσπιτα αναφέρεται σαν τόπος μοναχού από το 1553 σε έγγραφο νοτάριου της Νεάπολης

Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στον Κεράμο Φουρνής
Η Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στον Κέραμο Φουρνής είναι κτισμένη μέσα σε ένα όμορφο αλσύλλιο από κυπαρίσσια και πεύκα σε μια κατά τα άλλα ξηρή περιοχή. Σήμερα το μοναστήρι δεν κατοικείται και το μεγαλύτερο μέρος των κτισμάτων του έχουν ερημώσει. Το μοναστήρι ήταν μεγάλο και τα κτίρια του ήταν διώροφα και ψηλοτάβανα, ενώ περιτριγυριζόταν από οχυρωματικό τείχος.
1615: Η οικογένεια Κατσαρά ιδρύει τη μονή της Μεταμορφώσεως, με όρο το μοναστήρι να διοικείται πάντα από έναν απόγονο της οικογένειας.1881: Στη μονή ζουν τρεις μοναχοί και τέσσερις κοσμικοί.
Ο ναός του Αφέντη Χριστού σώζεται σε καλή κατάσταση και εορτάζει στις 6 Αυγούστου. Στην είσοδο του υπάρχει επιγραφή με τη χρονολογία 1644, ενώ αξιόλογο είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 17ου αιώνα. Στο τέμπλο απεικονίζονται ο Αδάμ και η Εύα δίπλα στο δέντρο της γνώσης και κατά τη στιγμή που διώκονται από τον Παράδεισο.

Οι μονές του Αγίου Αντωνίου και της Αγίας Βαρβάρας στο Σύρμεσο Νεάπολης
Έξω από τον οικισμό Σύρμεσο, κοντά στη Φουρνή και στη Νεάπολη, βρίσκονται δύο μοναστήρια του 16ου αιώνα, τα οποία δεν κατοικούνται πλέον, ενώ σώζονται μόνο τα καθολικά τους. Το πρώτο είναι το ανδρικό μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου και το δεύτερο το γυναικείο μοναστήρι της Αγίας Βαρβάρας.1590: Ο Μανώλης Κουδουμνής και ο Τζώρτζης Καρυστινός παραχωρούν τα κτήματα τους στον καλόγερο Νικόδημο Καλοχρυσό για να κτίσει δύο μοναστήρια 1590-1591: Ο Νικόδημος κτίζει πρώτα τη γυναικεία μονή της Αγίας Βαρβάρας.
1591-95: Ο Νικόδημος κτίζει το ανδρικό μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου
1608: Ο Άγιος Αντώνιος παραχωρείται στην κοντινή Μονή Αρετίου
1617: Ο Άγιος Αντώνιος μετατρέπεται σε γυναικείο μοναστήρι
1635: Η Αγία Βαρβάρα αναφέρεται ως εκκλησία, ιδιοκτησίας του μοναχού Μαλαχία Καλοχρυσού.
1821-29: Το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου, κατά τη διάρκεια των πολλών επαναστάσεων, καταστρέφεται και ερημώνεται ως σήμερα
Ο ναός του Αγίου Αντωνίου είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος και έχει νότια είσοδο με απλό ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο. Στη δυτική πλευρά του έχει προστεθεί χαμηλότερος νάρθηκας, ο οποίος επικοινωνεί με τον κυρίως ναό μέσω τοξωτού ανοίγματος. Γύρω από το καθολικό και προς όλες τις κατευθύνσεις αναπτύσσεται το εγκαταλελειμμένο σήμερα, μοναστηριακό συγκρότημα.

Παρομοίως, ο ναός της Αγίας Βαρβάρας είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος και στο τύμπανο του ανακουφιστικού τόξου του εικονίζεται η Αγία Βαρβάρα. Τα χρόνια της Ενετοκρατίας αποτελούσε καθολικό μοναστηριού, ενδιαιτήματα του οποίου σώζονται περιμετρικά του. Το καλύτερα σωζόμενο είναι το επίμηκες διώροφο κτίριο στα δυτικά του. Διατηρείται σε καλή κατάσταση το καμαροσκεπές ισόγειο, ενώ αντίθετα ο όροφος του είναι ημιερειπωμένος.
Άγιος Αντώνιος

Αγία Βαρβάρα

Μονή Παναγία Κεραπολίτισσα στη Φουρνή
Η μονή της Παναγίας της Κυραπολίτισσας, Κεραπολίτισσας ή Καρδιώτισσας βρίσκεται πολύ κοντά στα χωριά Καστέλι και Φουρνή, περίπου 7km βόρεια της Νεάπολης.
1614: Ο μοναχός Ιωάννικιος Πατσούδης ιδρύει μοναστήρι με το όνομα Κυρία η Καρδιώτισσα.
1618: Το μοναστήρι παραχωρείται στη μονή Αρετίου
1628: Η μονή περνά στη δικαιοδοσία της Μονής Καρδαμούτσας
1642: Η μονή επιστρέφει στη Μονή Αρετίου και γίνεται γνωστή με το όνομα Κεραπολίτισσα.
1848: Η μονή παραχωρείται στους κατοίκους της περιοχής και ξεκινάει τη λειτουργία του το δημοτικό σχολείο της Κεραπολίτισσας, το πρώτο σχολείο στην ευρύτερη περιοχή
19ος αιώνας: Ο ναός της Παναγίας ανακαινίζεται 1939: Το δημοτικό σχολείο σταματάει τη λειτουργία του
Σήμερα λειτουργεί μόνο ο ναός της, όπως και στην πολύ κοντινή μονή των Καλογράδων.
Η εκκλησία του παλιού ανδρικού μοναστηριού είναι αφιερωμένη στο Γενέθλιο της Θεοτόκου και εορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου. Τριγύρω, μέσα σε περιμετρικό τείχος, βρίσκονται τα ερείπια των Ενετικών κελιών, δεξαμενών αλλά και του αναστηλωμένου δημοτικού σχολείου, το οποίο έγινε διάσημο το τέλος της Τουρκοκρατίας και μετέπειτα.