Ορθοδοξία

41. ῞Ελληνας δὲ καὶ πάνυ τις θαυμάσειε γελῶντας μὲν τὰ ἀχλεύαστα,
Είναι ν’ απορεί κανείς με τους ειδωλολάτρες διότι από τη μια κοροϊδεύουν
πεπηρωμένους δὲ ἐπὶ τῇ ἑαυτῶν αἰσχύνῃ, ἣν ἐν λίθοις καὶ ξύλοις
αυτά που δεν πρέπει, κι από την άλλη τυφλώνονται από τα πάθη τους και
ἀναθέντες οὐχ ὁρῶσι.
λατρεύουν πέτρες και ξύλα.

Πλὴν οὐκ ἀποροῦντος ἐν ἀποδείξεσι τοῦ παρ᾿ ἡμῖν λόγου, φέρε καὶ
Όμως, επειδή δεν είναι φτωχός ο λόγος μας σε αποδείξεις, ας επιχειρήσουμε
τούτους ἐκ τῶν εὐλόγων δυσωπήσωμεν, μάλιστα ἀφ᾿ ὧν καὶ αὐτοὶ
να πείσουμε κι αυτούς από τα ευνόητα, και μάλιστα απ’ αυτά τα οποία
ἡμεῖς ὁρῶμεν. Τί γὰρ ἄτοπον, ἢ τί χλεύης παρ᾿ ἡμῖν ἄξιον; ῍Η πάντως
βλέπουμε οι ίδιοι. Διότι, τί το άτοπο άξιο χλευασμού υπάρχει σε μας, εκτός του
ὅτι τὸν Λόγον ἐν σώματι πεφανερῶσθαι λέγομεν; ᾿Αλλὰ τοῦτο καὶ
ότι λέμε ότι ο Λόγος φανερώθηκε με σώμα; Αλλά θα συμφωνήσουν και οι
αὐτοὶ συνομολογήσουσι μὴ ἀτόπως γεγενῆσθαι, ἐάνπερ τῆς ἀληθείας
ίδιοι ότι το γεγονός αυτό (της σαρκώσεως) δεν είναι παράλογο, εφόσον βέβαια
γένωνται φίλοι. Εἰ μὲν οὖν ὅλως ἀρνοῦνται Λόγον εἶναι Θεοῦ,
αγαπούν την αλήθεια. Διότι, εάν αρνούνται τελείως ότι υπάρχει ο Λόγος του
περιττῶς ποιοῦσι, περὶ οὗ μὴ ἴσασι χλευάζοντες.
Θεού, είναι περιττό να χλευάζουν αυτό που δεν παραδέχονται.

Εἰ δὲ ὁμολογοῦσιν εἶναι Λόγον Θεοῦ, καὶ τοῦτον ῾Ηγεμόνα τοῦ
Εάν όμως παραδέχονται ότι υπάρχει ο Λόγος του Θεού και εξουσιάζει τα
παντός, καὶ ἐν αὐτῷ τὸν Πατέρα δεδημιουργηκέναι τὴν κτίσιν, καὶ τῇ
πάντα· ότι με Αυτόν ο Πατέρας δημιούργησε τον κόσμο· ότι με τη δική του
τούτου προνοίᾳ τὰ ὅλα φωτίζεσθαι καὶ ζωογονεῖσθαι καὶ εἶναι, καὶ ἐπὶ
πρόνοια έχουν το φωτισμό, τη ζωή και την ύπαρξη όλα τα κτίσματα· και ότι
πάντων αὐτὸν βασιλεύειν, ὡς ἐκ τῶν ἔργων τῆς προνοίας
Αυτός όλα τα κυβερνά, ώστε να γίνεται γνωστός ο ίδιος από τά έργα της
γινώσκεσθαι αὐτὸν καὶ δι᾿ αὐτοῦ τὸν Πατέρα· σκόπει, παρακαλῶ,
πρόνοιάς του, και μέσω αυτού ο Πατέρας· εξέτασε μετά απ’ όλα αυτά, σε
εἰ μὴ τὴν χλεύην καθ᾿ ἑαυτῶν κινοῦντες ἀγνοοῦσι.
παρακαλώ, μήπως δεν γνωρίζουν ότι επισύρουν τον χλευασμό σε βάρος τους.

Τὸν κόσμον σῶμα μέγα φασὶν εἶναι οἱ τῶν ῾Ελλήνων φιλόσοφοι, καὶ
Οι φιλόσοφοι των Ελλήνων λένε ότι ο κόσμος είναι ένα μεγάλο σώμα· κι αυτό
ἀληθεύουσι λέγοντες. ῾Ορῶμεν γὰρ αὐτὸν καὶ τὰ τούτου μέρη ταῖς
είναι αλήθεια. Διότι βλέπουμε ότι ο κόσμος και τα μέρη του γίνονται αντιληπτά
αἰσθήσεσιν ὑποπίπτοντα. Εἰ τοίνυν ἐν τῷ κόσμῳ σώματι ὄντι ὁ τοῦ
από τις αισθήσεις μας. Εάν λοιπόν ο Λόγος του Θεού βρίσκεται στον κόσμο,
Θεοῦ Λόγος ἐστί, καὶ ἐν ὅλοις καὶ τοῖς κατὰ μέρος αὐτοῦ πᾶσιν
που είναι ένα σώμα, και βρίσκεται και σ’ όλα τα σώματα και στα τμήματά τους,
ἐπιβέβηκε, τί θαυμαστὸν ἢ τί ἄτοπον εἰ καὶ ἐν ἀνθρώπῳ φαμὲν αὐτὸν
γιατί να είναι παράδοξο και αδύνατο αυτό που λέμε εμείς ότι ο Λόγος μπήκε
ἐπιβεβηκέναι;
και μέσα σε άνθρωπο;

Εἰ γὰρ ἄτοπον ὅλως ἐν σώματι αὐτὸν γενέσθαι, ἄτοπον ἂν εἴη καὶ ἐν
Εάν, λοιπόν, είναι γενικά άτοπο να μπει ο Λόγος σε σώμα, θα ήταν άτοπο να
τῷ παντὶ τοῦτον ἐπιβεβηκέναι, καὶ τὰ πάντα τῇ προνοίᾳ ἑαυτοῦ
βρίσκεται και μέσα στο σύμπαν, να φωτίζει και να κινεί τα πάντα με την
φωτίζειν καὶ κινεῖν· σῶμα γάρ ἐστι καὶ τὸ ὅλον.
πρόνοιά του. Διότι και το σύμπαν αποτελεί ένα σώμα.

Εἰ δὲ τῷ κόσμῳ τοῦτον ἐπιβαίνειν καὶ ἐν ὅλῳ αὐτὸν γνωρίζεσθαι
Εάν όμως πρέπει ο Λόγος να βρίσκεται μέσα στον κόσμο και ν’ αναγνωρίζεται
πρέπει, πρέποι ἂν καὶ ἐν ἀνθρωπίνῳ σώματι αὐτὸν ἐπιφαίνεσθαι, καὶ
στο σύμπαν, θα έπρεπε αυτός να εμφανιστεί και στο ανθρώπινο σώμα, για να
ὑπ᾿ αὐτοῦ τοῦτο φωτίζεσθαι καὶ ἐνεργεῖν. Μέρος γὰρ τοῦ παντὸς καὶ
το φωτίζει και να του δίνει ενέργεια. Διότι και το ανθρώπινο γένος αποτελεί
τὸ ἀνθρώπων ἐστὶ γένος. Καὶ εἰ τὸ μέρος ἀπρεπές ἐστιν ὄργανον
μέρος του σύμπαντος. Και αν δεν αρμόζει το μέρος να γίνει όργανο του Λόγου,
αὐτοῦ γίνεσθαι πρὸς τὴν τῆς θεότητος γνῶσιν, ἀτοπώτατον ἂν εἴη
για να γίνει γνωστή η θεότητά του, θα ήταν ακόμη πιο άτοπο και ανάρμοστο
καὶ δι᾿ ὅλου τοῦ κόσμου γνωρίζεσθαι τὸν τοιοῦτον.
να γνωρίζουμε το Θεό απ’ όλο τον κόσμο.

42. ῞Ωσπερ γὰρ ὅλου τοῦ σώματος ὑπὸ τοῦ ἀνθρώπου ἐνεργουμένου
Συμβαίνει όπως με το ανθρώπινο σώμα, που φωτίζεται και τίθεται σε ενέργεια
καὶ φωτιζομένου, εἴ τις λέγοι ἄτοπον εἶναι καὶ ἐν τῷ δακτύλῳ τοῦ
από τον άνθρωπο. Θα θεωρηθεί, λοιπόν ανόητος κάποιος που λέει ότι είναι
ποδὸς τὴν δύναμιν εἶναι τοῦ ἀνθρώπου, ἀνόητος ἂν νομισθείη, ὅτι
αδύνατο η δύναμη του ανθρώπου να βρίσκεται και στο δάχτυλο του ποδιού του·
διδοὺς ἐν τῷ ὅλῳ αὐτὸν διϊκνεῖσθαι καὶ ἐνεργεῖν, κωλύει καὶ ἐν τῷ μέρει
διότι, ενώ παραδέχτηκε ότι αυτός εισέρχεται κει ενεργεί στο σύνολο, τον
αὐτὸν εἶναι· οὕτως ὁ διδοὺς καὶ πιστεύων τὸν τοῦ Θεοῦ Θεὸν Λόγον
εμποδίζει όμως να είναι και στο μέρος. Έτσι κι αυτός που παραδέχεται και
ἐν τῷ παντὶ εἶναι, καὶ τὸ πᾶν ὑπ᾿ αὐτοῦ φωτίζεσθαι καὶ κινεῖσθαι, οὐκ
πιστεύει ότι ο Θεός Λόγος του Πατέρα βρίσκεται στο σύμπαν και το φωτίζει
ἄτοπον ἂν ἡγήσηται καὶ σῶμα ἓν ἀνθρώπινον ὑπ᾿ αὐτοῦ κινεῖσθαι καὶ
και το κινεί, δεν θα θεωρήσει αδύνατο να φωτίζει και να κινεί και ένα
φωτίζεσθαι.
ανθρώπινο σώμα.

Εἰ δὲ ὅτι γενητόν ἐστι, καὶ ἐξ οὐκ ὄντων γέγονε τὸ ἀνθρώπινον γένος,
Εάν όμως, επειδή το ανθρώπινο γένος είναι γεννητό και δημιουργήθηκε από το
διὰ τοῦτο οὐκ εὐπρεπῆ νομίζουσιν ἡμᾶς λέγειν τὴν ἐν ἀνθρώπῳ τοῦ
μηδέν, γι’ αυτό το λόγο θεωρούν ότι είναι αναξιοπρεπές να λέμε για την
Σωτῆρος ἐπιφάνειαν, ὥρα καὶ τῆς κτίσεως αὐτοὺς αὐτὸν ἐκβάλλειν·
ενανθρώπηση του Σωτήρα, τότε είναι η ώρα να διώξουν το Λόγο και έξω από
καὶ γὰρ καὶ αὕτη ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι διὰ τοῦ Λόγου γέγονεν.
τη δημιουργία· διότι και η κτίση ήρθε στην ύπαρξη από το μηδέν, με δημιουργό
το Λόγο.

Εἰ δὲ καὶ γενητῆς οὔσης τῆς κτίσεως, οὐκ ἄτοπον ἐν αὐτῇ τὸν Λόγον
Εάν όμως, ενώ είναι δημιουργημένη η κτίση, δεν είναι απαγορευμένο να
εἶναι, οὐκ ἄρα οὐδὲ ἐν ἀνθρώπῳ αὐτὸν εἶναι ἄτοπον. ῾Οποῖα γὰρ ἂν
βρίσκεται σ’ αυτήν ο Λόγος, είναι επόμενο να επιτρέπεται να είναι και μέσα
περὶ τοῦ ὅλου νοήσειαν, τοιαῦτα ἀνάγκη καὶ περὶ τοῦ μέρους αὐτοὺς
στον άνθρωπο. Διότι, όσα στοχάζονται για το όλο, τα ίδια πρέπει να σκέφτονται
ἐνθυμεῖσθαι. Μέρος γάρ, ὡς προεῖπον, τοῦ ὅλου καὶ ὁ ἄνθρωπός ἐστιν.
και το μέρος. Και όπως προείπα, μέρος του όλου είναι και ο άνθρωπος.

Οὐκοῦν ὅλως οὐκ ἀπρεπὲς τὸ ἐν ἀνθρώπῳ εἶναι τὸν Λόγον, καὶ
Λοιπόν, δεν είναι καθόλου αναξιοπρεπές να βρίσκεται ο Λόγος μέσα στον
πάντα ὑπ᾿ αὐτοῦ καὶ ἐν αὐτῷ φωτίζεσθαι καὶ κινεῖσθαι καὶ ζῆν,
άνθρωπο· να φωτίζει, να κινεί και να ζωοποιεί ως αίτιός τους τα πάντα,
καθὼς καὶ οἱ παρ᾿ αὐτοῖς συγγραφεῖς φασιν, ὅτι "ἐν αὐτῷ ζῶμεν,
όπως το λένε και οι δικοί τους (ειδωλολάτρες) συγγραφείς, ότι «μέσα σ’ αυτόν
καὶ κινούμεθα, καὶ ἐσμέν".
ζούμε και κινούμαστε και υπάρχουμε».

Τί λοιπὸν χλεύης ἄξιον λέγομεν, εἰ ἐν ᾧ ἔστιν ὁ Λόγος, τούτῳ πρὸς
Ποιό είναι, λοιπόν, το άξιο κοροϊδίας που λέμε, εάν ο Λόγος, όπου βρίσκεται,
φανέρωσιν ὡς ὀργάνῳ κέχρηται ὁ Λόγος; Εἰ μὲν γὰρ οὐκ ἦν ἐν αὐτῷ,
αυτό να το χρησιμοποιεί και ως όργανο φανέρωσής του; Διότι, αν δεν ήταν
οὐδὲ χρήσασθαι ἂν ἠδυνήθη τούτῳ. Εἰ δὲ προαποδεδώκαμεν ἐν τῷ
μέσα σ’ αυτό, ούτε να το χρησιμοποιήσει θα μπορούσε. Εφόσον όμως
παντὶ καὶ ἐν τοῖς κατὰ μέρος εἶναι τοῦτον, τί ἄπιστον εἰ ἐν οἷς ἐστίν, ἐν
προηγουμένως παραδεχθήκαμε ότι Αυτός υπάρχει στο σύμπαν και τα μέρη του,
τούτοις ἑαυτὸν καὶ ἐπιφαίνει;
ποιό είναι το αναξιόπιστο, εάν παρουσιάζεται με αυτά στα οποία υπάρχει;

῞Ωσπερ γὰρ ταῖς ἑαυτοῦ δυνάμεσιν ὅλος ἐν ἑκάστῳ καὶ πᾶσιν
Διότι αυτός, με όλη τη δύναμη που έχει, βρίσκεται όλος και στο καθένα και σε
ἐπιβαίνων, καὶ πάντα διακοσμῶν ἀφθόνως, εἰ ἤθελε, διὰ ἡλίου ἢ
όλα· όλα τα διακοσμεί πλουσιοπάροχα· εάν ήθελε να μιλήσει και να
σελήνης ἢ οὐρανοῦ ἢ γῆς ἢ ὑδάτων ἢ πυρὸς οὐκ ἄν τις ἀτόπως αὐτὸν,
γνωρίσει τον εαυτό του και τον Πατέρα του είτε με τον ήλιο ή τη σελήνη ή
φωνῇ χρήσασθαι καὶ γνωρίσαι ἑαυτὸν καὶ τὸν αὐτοῦ Πατέρα, ἔφησε
τον ουρανό ή τη γη ή τα νερά ή τη φωτιά, κανείς δεν θα του έλεγε ότι κακώς το
πεποιηκέναι· ἅπαξ πάντα αὐτοῦ συνέχοντος καὶ μετὰ πάντων καὶ ἐν
έκαμε. Διότι αυτός όλα τα συγκρατεί και βρίσκεται και με όλα και με το μέρος
αὐτῷ τῷ μέρει τυγχάνοντος καὶ ἀοράτως ἑαυτὸν δεικνύντος· οὕτως
του καθένα, και αόρατα φανερώνει τον εαυτό του. Έτσι Αυτός που διακοσμεί
οὐκ ἄτοπον ἂν εἴη διακοσμοῦντα αὐτὸν τὰ πάντα καὶ τὰ ὅλα
και ζωοποιεί τα πάντα και θέλησε μέσω των ανθρώπων να γίνει γνωστός,
ζωοποιοῦντα, καὶ θελήσαντα δι᾿ ἀνθρώπων γνωρίσαι, εἰ ὀργάνῳ
δεν θα ήταν άτοπο, αν χρησιμοποιούσε σαν όργανο ανθρώπινο σώμα,
κέχρηται ἀνθρώπου σώματι πρὸς φανέρωσιν ἀληθείας καὶ
ώστε να φανερώσει την αλήθεια και να καταστήσει γνωστό τον Πατέρα του.
γνῶσιν τοῦ Πατρός. Μέρος γὰρ τοῦ ὅλου καὶ ἡ ἀνθρωπότης τυγχάνει.
Διότι η ανθρωπότητα είναι μέρος του όλου.

Καὶ ὥσπερ ὁ νοῦς, δι᾿ ὅλου τοῦ ἀνθρώπου ὤν, ἀπὸ μέρους τοῦ
Και όπως ο νους, ενώ υπάρχει σ’ όλο τον άνθρωπο, γίνεται γνωστός μόνο από
σώματος, τῆς γλώττης λέγω, σημαίνεται, καὶ οὐ δήπου τις
ένα μέρος του σώματος, εννοώ τη γλώσσα· και κανείς βέβαια δεν λέει ότι
ἐλαττοῦσθαι τὴν οὐσίαν τοῦ νοῦ διὰ τοῦτο λέγει· οὕτως ὁ Λόγος,
εξαιτίας αυτού μειώνεται η ουσία του νου. Έτσι και ο Λόγος, εφόσον είναι
διὰ πάντων ὤν, εἰ ἀνθρωπίνῳ κέχρηται ὀργάνῳ, οὐκ ἀπρεπὲς ἂν
μέσα σ’ όλα, δεν φαίνεται καθόλου αναξιοπρεπές, αν χρησιμοποίησε
φαίνοιτο τοῦτο. Εἰ γάρ, ὡς προεῖπον, ἀπρεπὲς ὀργάνῳ χρήσασθαι
ανθρώπινο όργανο. Διότι εάν, όπως είπα παραπάνω, είναι απρεπές να
σώματι, ἀπρεπὲς καὶ ἐν τῷ ὅλῳ αὐτὸν εἶναι.
χρησιμοποιήσει ως όργανο το σώμα, είναι το ίδιο απρεπές να υπάρχει και
στο σύμπαν.

43. Διατί οὖν, ἐὰν λέγωσιν, οὐχὶ δι᾿ ἄλλων μερῶν καλλιόνων τῆς
Εάν πάλι λένε, γιατί δεν φανερώθηκε (ο Λόγος) μέσω άλλων δημιουργημάτων
κτίσεως ἐφάνη, καὶ καλλίονι ὀργάνῳ οἷον ἡλίῳ ἢ σελήνῃ ἢ ἄστροις ἢ
της κτίσεως που είναι πιο ωραία, και μέσω ωραιότερου οργάνου όπως είναι ο
πυρὶ ἢ αἰθέρι οὐ κέχρηται, ἀλλὰ ἀνθρώπῳ μόνῳ, γινωσκέτωσαν ὅτι
ήλιος, η σελήνη, τα άστρα, η φωτιά, ο αιθέρας και όχι μόνο μέσω του
οὐκ ἐπιδείξασθαι ἦλθεν ὁ Κύριος, ἀλλὰ θεραπεῦσαι καὶ διδάξαι τοὺς
ανθρώπου,ας μάθουν ότι ο Κύριος δεν ήλθε για επίδειξη, αλλά για να
πάσχοντας.
θεραπεύσει και διδάξει τους ασθενείς.

᾿Επιδεικνυμένου μὲν γὰρ ἦν μόνον ἐπιφανῆναι καὶ καταπλῆξαι τοὺς
Διότι αυτός που επιδεικνύεται φαντάζει απλά και εντυπωσιάζει τους θεατές·
ὁρῶντας· θεραπεύοντος δὲ καὶ διδάσκοντός ἐστι, μὴ ἁπλῶς ἐπιδημῆσαι,
ενώ, χαρακτηριστικό του ιατρού και δασκάλου είναι, όχι απλά να παρουσιαστεί,
ἀλλ᾿ ἐπ᾿ ὠφελείᾳ τῶν δεομένων γενέσθαι, καὶ ὡς οἱ χρῄζοντες φέρουσιν
αλλά και να ωφελήσει αυτούς που τον χρειάζονται· να εμφανιστεί σύμφωνα με
ἐπιφανῆναι, ἵνα μὴ τῷ ὑπερβάλλοντι τὴν χρείαν τῶν πασχόντων
τις δυνάμεις αυτών που τον έχουν ανάγκη, ώστε να μην τους ταράξει με μέσα
αὐτοὺς τοὺς δεομένους ταράξῃ, καὶ ἀνωφελὴς τούτοις ἡ ἐπιφάνεια τοῦ
υπερβολικά που ξεπερνούν τις ανάγκες των ασθενών· και αποβεί έτσι η
θείου γένηται.
ενανθρώπηση του Θεού ανώφελη γι’ αυτούς.

Οὐδὲν τοίνυν τῶν ἐν τῇ κτίσει πεπλανημένον ἦν εἰς τὰς περὶ Θεοῦ
Διότι κανένα κτίσμα δεν είχε πλανεμένη αντίληψη για το Θεό, παρά μόνον
ἐννοίας, εἰ μὴ μόνος ὁ ἄνθρωπος. ᾿Αμέλει, οὐχ ἥλιος, οὐ σελήνη, οὐκ
ο άνθρωπος. Αναμφίβολα, ούτε ο ήλιος ούτε η σελήνη ούτε ο ουρανός ούτε
οὐρανός, οὐ τὰ ἄστρα, οὐχ ὕδωρ, οὐκ αἰθὴρ παρήλλαξαν τὴν τάξιν,
τα άστρα ούτε τα νερά ούτε ο αιθέρας διάστρεψαν την τάξη της δημιουργίας.
ἀλλ᾿ εἰδότες τὸν ἑαυτῶν δημιουργὸν καὶ βασιλέα Λόγον μένουσιν ὡς
Αλλά, αναγνωρίζουν το Δημιουργό τους και Λόγο που τους κυβερνά και μένουν
γεγόνασιν· ἄνθρωποι δὲ μόνοι ἀποστραφέντες τὸ καλόν, λοιπὸν τὰ
όπως δημιουργήθηκαν. Μόνον οι άνθρωποι απομακρύνθηκαν από το καλό και
οὐκ ὄντα ἀντὶ τῆς ἀληθείας ἐπλάσαντο, καὶ τὴν εἰς Θεὸν τιμὴν καὶ τὴν
έβαλαν στη θέση της αλήθειας αυτά που δεν υπάρχουν· απέδωσαν την τιμή και
περὶ αὐτοῦ γνῶσιν δαίμοσι καὶ ἀνθρώποις ἐν λίθοις ἀνατεθείκασιν.
τη γνώση που ανήκει στο Θεό σε δαίμονες και πέτρινα αγάλματα ανθρώπων.

῞Οθεν εἰκότως, ἐπειδὴ παριδεῖν τὸ τηλικοῦτον οὐκ ἄξιον ἦν τῆς τοῦ
Γι’ αυτό, επειδή δεν ήταν αντάξιο της καλωσύνης του Θεού να παραβλέψει
Θεοῦ ἀγαθότητος, ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ ὅλῳ αὐτὸν διέποντα καὶ
αυτό το τόσο μεγάλο γεγονός (της διαστροφής των ανθρώπων) και επειδή δεν
ἡγεμονεύοντα οὐκ ἠδυνήθησαν αὐτὸν γνῶναι οἱ ἄνθρωποι, μέρος τοῦ
μπόρεσαν οι άνθρωποι να γνωρίσουν Αυτόν που ρυθμίζει και κυβερνά τα
ὅλου λαμβάνει ἑαυτῷ ὄργανον τὸ ἀνθρώπινον σῶμα, καὶ ἐπιβαίνει
σύμπαντα, λαμβάνει ως όργανο ένα μέρος του όλου, το ανθρώπινο σώμα·
τούτῳ, ἵν᾿ ἐπειδὴ ἐν τῷ ὅλῳ αὐτὸν οὐκ ἠδυνήθησαν γνῶναι, κἂν ἐν τῷ
σαρκώνεται στο σώμα, ώστε, αφού δεν μπόρεσαν να τον αναγνωρίσουν στο
μέρει μὴ ἀγνοήσωσιν αὐτόν· καὶ ἐπειδὴ ἀναβλέψαι οὐκ ἠδυνήθησαν εἰς
σύνολο, τουλάχιστον να μην τον αγνοήσουν στο μέρος· και επειδή δεν
τὴν ἀόρατον αὐτοῦ δύναμιν, κἂν ἐκ τῶν ὁμοίων λογίσασθαι καὶ
μπόρεσαν να δουν την αόρατη δύναμή του, να μπορέσουν τουλάχιστον από το
θεωρῆσαι δυνηθῶσιν αὐτόν.
όμοιο να σκεφτούν και δουν αυτόν.

῎Ανθρωποι γὰρ ὄντες, διὰ τοῦ καταλλήλου σώματος καὶ τῶν δι᾿
Διότι, επειδή είναι άνθρωποι, με το κατάλληλο σώμα και με τα θεία έργα του,
αὐτοῦ θείων ἔργων, ταχύτερον καὶ ἐγγύτερον τὸν τούτου Πατέρα
πιο γρήγορα και από κοντά θα μπορέσουν να γνωρίσουν τον Πατέρα του·
γινώσκειν δυνήσονται, συγκρίνοντες ὡς οὐκ ἀνθρώπινα, ἀλλὰ Θεοῦ
θα συγκρίνουν και θα διαπιστώσουν ότι αυτά που κάνει αυτός είναι έργα του
ἔργα ἐστί, τὰ ὑπ᾿ αὐτοῦ γινόμενα.
Θεού και όχι ανθρώπινα.

Καὶ ἐὰν ἄτοπον ἦν κατ᾿ αὐτοὺς διὰ τῶν τοῦ σώματος ἔργων τὸν
Κι αν ήταν άτοπο γι’ αυτούς να γνωρίσουν το Λόγο με τα έργα του σώματός
Λόγον γνωρίζεσθαι, πάλιν ἄτοπον ἂν εἴη ἐκ τῶν ἔργων τοῦ παντὸς
του, πάλι άτοπο θα ήταν να γίνει γνωστός από τα έργα του σύμπαντος.
γινώσκεσθαι τοῦτον. ῞Ωσπερ γὰρ ἐν τῇ κτίσει ὤν, οὐδέν τι τῆς κτίσεως
Διότι, όπως με το να είναι μέσα στην κτίση, δεν παίρνει τίποτε από την κτίση,
μεταλαμβάνει, ἀλλὰ μᾶλλον τὰ πάντα τῆς αὐτοῦ δυνάμεως
αλλά, αντίθετα, όλα δέχονται τη δική του δύναμη,
μεταλαμβάνει, οὕτως καὶ τῷ σώματι ὀργάνῳ χρώμενος, οὐδενὸς τῶν
έτσι, χρησιμοποιώντας και το σώμα σαν όργανο, δεν παίρνει τίποτε από το
τοῦ σώματος μετεῖχεν, ἀλλὰ μᾶλλον αὐτὸς ἡγίαζε καὶ τὸ σῶμα.
σώμα, αλλά μάλλον αυτός αγιάζει και το σώμα.

Εἰ γὰρ δὴ καὶ ὁ παρὰ τοῖς ῞Ελλησι θαυμαζόμενος Πλάτων φησὶν ὅτι
Διότι, εάν ακόμη και ο Πλάτων, που όλοι οι Έλληνες τον θαυμάζουν, λέει ότι
ὁρῶν τὸν κόσμον ὁ γεννήσας αὐτὸν χειμαζόμενον καὶ κινδυνεύοντα εἰς
αυτός που δημιούργησε τον κόσμο βλέποντάς τον να ταλαιπωρείται και να
τὸν τῆς ἀνομοιότητος δύνειν τόπον, καθίσας ἐπὶ τοὺς οἴακας τῆς
κινδυνεύει να χαθεί στην αφάνεια, κάθισε στο πηδάλιο της ψυχής και τη βοηθεί
Ψυχῆς βοηθεῖ, καὶ πάντα τὰ πταίσματα διορθοῦται· τί ἄπιστον
και διορθώνει όλα τα σφάλματά της. Ποιό είναι, λοιπόν, το παράδοξο που λέμε
λέγεται παρ᾿ ἡμῖν, εἰ πλανωμένης τῆς ἀνθρωπότητος ἐκάθισεν ὁ
εμείς, εάν ο Λόγος ήλθε στην πλανεμένη ανθρωπότητα και
Λόγος ἐπὶ ταύτην, καὶ ἄνθρωπος ἐπεφάνη, ἵνα χειμαζομένην αὐτὴν
έγινε άνθρωπος, για να την σώσει από τα δεινοπαθήματα
περισώσῃ διὰ τῆς κυβερνήσεως αὐτοῦ καὶ ἀγαθότητος;
με την εξουσία και την καλωσύνη του;

44. ᾿Αλλ᾿ ἴσως συγκαταθήσονται μὲν τούτοις αἰσχυνόμενοι, θελήσουσι
Αλλ’ ίσως συμφωνήσουν από ντροπή με αυτά· θελήσουν όμως να πουν ότι,
δὲ λέγειν, ὅτι ἔδει τὸν Θεόν, παιδεῦσαι καὶ σῶσαι θέλοντα τοὺς
εάν ο Θεός ήθελε να παιδαγωγήσει και να σώσει τους ανθρώπους,
ἀνθρώπους, νεύματι μόνον ποιῆσαι, καὶ μὴ σώματος ἅψασθαι τὸν
έπρεπε μόνο μ’ ένα νεύμα να το κάνει, όπως το έκανε και παλαιά,
τούτου Λόγον, ὥσπερ οὖν καὶ πάλαι πεποίηκεν, ὅτε ἐκ τοῦ μὴ ὄντος
όταν δημιούργησε τα πάντα από το μηδέν· και να μην αγγίξει καθόλου
αὐτὰ συνίστη.
ανθρώπινο σώμα ο Λόγος.

Πρὸς δὲ ταύτην αὐτῶν τὴν ἀντίθεσιν εἰκότως ἂν λεχθείη ταῦτα, ὅτι
Γι’ αυτή τους την αντίθετη θέση εύλογα μπορεί να πούμε τα εξής: την παλαιά
πάλαι μὲν οὐδενὸς οὐδαμῆ ὑπάρχοντος, νεύματος γέγονε χρεία καὶ
εποχή, επειδή δεν υπήρχε τίποτε, χρειαζόταν μόνο ένα νεύμα και μόνο μια
βουλήσεως μόνης εἰς τὴν τοῦ παντὸς δημιουργίαν. ῞Οτε δὲ γέγονεν ὁ
απόφαση, για να δημιουργηθούν όλα. Όταν όμως δημιουργήθηκε ο άνθρωπος,
ἄνθρωπος, καὶ χρεία ἀπῄτησεν οὐ τὰ μὴ ὄντα ἀλλὰ τὰ γενόμενα
και χρειάστηκε (ο Λόγος) να θεραπεύσει όχι τα ανύπαρκτα αλλά τα
θεραπεῦσαι, ἀκόλουθον ἦν ἐν τοῖς ἤδη γενομένοις τὸν ᾿Ιατρὸν καὶ
δημιουργημένα, ήταν επόμενο να έλθει στα δημιουργήματα ο Ιατρός και
Σωτῆρα παραγενέσθαι, ἵνα καὶ τὰ ὄντα θεραπεύσῃ. Γέγονε δὲ
Σωτήρας, για να τα θεραπεύσει. Γι’ αυτό και έγινε άνθρωπος και
ἄνθρωπος διὰ τοῦτο, καὶ ἀνθρωπείῳ ὀργάνῳ κέχρηται τῷ σώματι.
χρησιμοποίησε το σώμα ως ανθρώπινο όργανο.

᾿Επεὶ εἰ μὴ τοῦτον ἔδει γενέσθαι τὸν τρόπον, πῶς ἔδει τὸν Λόγον,
Διότι, αν δεν ερχόταν μ’ αυτόν τον τρόπο ο Λόγος, πώς έπρεπε να έλθει αφού
ὀργάνῳ θέλοντα χρήσασθαι παραγενέσθαι; ῍Η πόθεν ἔδει τοῦτο
ήθελε να χρησιμοποιήσει ένα όργανο; Ή από πού έπρεπε αυτός να το λάβει,
λαβεῖν αὐτόν, εἰ μὴ ἐκ τῶν ἤδη γενομένων καὶ χρῃζόντων τῆς αὐτοῦ
αν όχι από αυτά που είχε ήδη δημιουργήσει και είχαν ανάγκη τη θεότητά του,
θειότητος διὰ τοῦ ὁμοίου; οὐδὲ γὰρ τὰ οὐκ ὄντα ἔχρῃζε σωτηρίας,
καθώς ήταν όμοιά του; Διότι, δεν είχαν ανάγκη σωτηρίας τα ανύπαρκτα,
ἵνα καὶ προστάξει μόνον ἀρκεσθῇ, ἀλλ᾿ ὁ ἤδη γενόμενος ἄνθρωπος
για ν’ αρκεστεί μόνο σε προσταγή, αλλά ο ήδη δημιουργημένος άνθρωπος που
ἐφθείρετο καὶ παραπώλλυτο. ῞Οθεν εἰκότως ἀνθρωπίνῳ κέχρηται
καταστραφόταν και χανόταν. Γι’ αυτό δικαιολογημένα ο Λόγος χρησιμοποίησε
καλῶς ὀργάνῳ, καὶ εἰς πάντα ἑαυτὸν ἥπλωσεν ὁ Λόγος.
ως όργανο το ανθρώπινο σώμα και άπλωσε τον εαυτό του σε όλα.

῎Επειτα καὶ τοῦτο ἰστέον, ὅτι ἡ γενομένη φθορὰ οὐκ ἔξωθεν ἦν τοῦ
Έπειτα πρέπει να γνωρίσουμε και το εξής, ότι η φθορά που επήλθε στο σώμα
σώματος, ἀλλ᾿ αὐτῷ προσεγεγόνει, καὶ ἀνάγκη ἦν ἀντὶ τῆς φθορᾶς
δεν ήταν έξω απ’ αυτό, αλλά επιβλήθηκε σ’ αυτό· και ήταν ανάγκη, αντί για τη
ζωὴν αὐτῷ προσπλακῆναι, ἵνα ὥσπερ ἐν τῷ σώματι γέγονεν ὁ
φθορά, να ενωθεί η ζωή μ’ αυτό, ώστε, όπως συνέβη στο σώμα ο θάνατος,
θάνατος, οὕτως ἐν αὐτῷ γένηται καὶ ἡ ζωή.
έτσι να δοθεί σ’ αυτό και η ζωή.

Εἰ μὲν οὖν ἔξωθεν ἦν ὁ θάνατος τοῦ σώματος, ἔξωθεν ἔδει καὶ τὴν
Εάν λοιπόν ο θάνατος ήταν έξω από το σώμα, απέξω έπρεπε να δοθεί και η
ζωὴν αὐτοῦ γεγονέναι. Εἰ δὲ ἐν τῷ σώματι συνεπλάκη ὁ θάνατος,
ζωή. Εάν όμως ο θάνατος μπλέχτηκε με το σώμα και υπάρχοντας μέσα του
καὶ ὡς συνὼν αὐτῷ κατεκράτει τούτου, ἀνάγκη καὶ τὴν ζωὴν
είχε γίνει κατακτητής του, χρειαζόταν και η ζωή να μπλεχτεί με το σώμα,
συμπλακῆναι τῷ σώματι, ἵνα ἀντενδυθὲν τὸ σῶμα τὴν ζωήν,
ώστε να ντυθεί το σώμα τη ζωή και ν’ αποβάλλει τη φθορά.
ἀποβάλῃ τὴν φθοράν. ῎Αλλως τε εἰ καὶ ἐγεγόνει ἔξω τοῦ σώματος ὁ
Άλλωστε, εάν ο Λόγος έμενε έξω από το σώμα και όχι μέσα του,
Λόγος, καὶ μὴ ἐν αὐτῷ, ὁ μὲν θάνατος ἡττᾶτο ὑπ᾿ αὐτοῦ φυσικώτατα,
ο θάνατος από τη μια θα νικιόταν απ’ αυτόν φυσιολογικά,
ἅτε δὴ μὴ ἰσχύοντος τοῦ θανάτου κατὰ τῆς ζωῆς, οὐδὲν ἧττον δὲ
επειδή δεν μπορεί να νικήσει ο θάνατος τη ζωή, αλλά από την άλλη θα έμενε
ἔμενεν ἐν τῷ σώματι ἡ προσγενομένη φθορά.
οπωσδήποτε στο σώμα η φθορά που δημιουργήθηκε.

Διὰ τοῦτο εἰκότως ἐνεδύσατο σῶμα ὁ Σωτήρ, ἵνα συμπλακέντος τοῦ
Γι’ αυτό, δικαιολογημένα ο Σωτήρας προσέλαβε σώμα, για να συμπλεχτεί το
σώματος τῇ ζωῇ, μηκέτι ὡς θνητὸν ἀπομείνῃ ἐν τῷ θανάτῳ· ἀλλ᾿ ὡς
σώμα με τη ζωή και να μην εγκαταλειφθεί πλέον σαν θνητό στην τύχη του
ἐνδυσάμενον τὴν ἀθανασίαν, λοιπὸν ἀναστὰν ἀθάνατον διαμείνῃ.
θανάτου· αλλά, αφού ντυθεί την αθανασία, ν’ αναστηθεί και να παραμείνει
῞Απαξ γὰρ ἐνδυσάμενον φθορὰν οὐκ ἂν ἀνέστη, εἰ μὴ ἐνεδύσατο τὴν
αθάνατο. Διότι, αφού ντύθηκε τη φθορά, δεν θ’ ανασταινόταν, εάν δεν
ζωήν· καὶ πάλιν θάνατος καθ᾿ ἑαυτὸν οὐκ ἂν φανείη, εἰ μὴ ἐν τῷ
ντυνόταν και τη ζωή. Και πάλι ο θάνατος δεν θα φαινόταν μόνος του παρά στο
σώματι· διὰ τοῦτο ἐνεδύσατο σῶμα, ἵνα τὸν θάνατον ἐν τῷ σώματι
το σώμα. Γι’ αυτό (ο Λόγος) πήρε το σώμα, για να συναντήσει το θάνατο στο
εὑρὼν ἀπαλείψῃ. Πῶς γὰρ ἂν ὅλως ὁ Κύριος ἐδείχθη ζωή, εἰ μὴ τὸ
σώμα και να τον εξαφανίσει. Γενικά, πώς θ’ απόδειχνε ο Κύριος ότι είναι η
θνητὸν ἐζωοποίησε;
ζωή, εάν δεν έδινε ζωή στους θνητούς;

Καὶ ὥσπερ τῆς καλάμης ὑπὸ πυρὸς φύσει φθειρομένης, εἰ κωλύει τις τὸ
Και συμβαίνει ό,τι με το καλάμι που φυσιολογικά καταστρέφεται με τη φωτιά·
πῦρ ἀπὸ τῆς καλάμης, οὐ καίεται μὲν ἡ καλάμη, μένει δὲ ὅλως πάλιν
εάν κάποιος το προφυλάξει από τη φωτιά, δεν καίγεται βέβαια το καλάμι, αλλά
καλάμη ἡ καλάμη ὑποπτεύουσα τὴν τοῦ πυρὸς ἀπειλήν· φύσει γάρ
πάλι παραμένει το καλάμι που απειλείται συνεχώς από τη φωτιά· διότι από τη
ἐστιν ἀναλωτικὸν αὐτῆς τὸ πῦρ· εἰ δέ τις ἐνδιδύσκοι τὴν καλάμην
φύση του καίγεται στη φωτιά. Εάν όμως κάποιος επενδύσει το καλάμι με
ἀμιάντῳ πολλῷ, ὃ δὴ λέγεται ἀντιπαθὲς εἶναι τοῦ πυρός, οὐκ ἔτι τὸ
μπόλικο αμίαντο, ο οποίος λέγεται ότι αντέχει στη φωτιά, τότε πλέον το καλάμι
πῦρ φοβεῖται ἡ καλάμη, ἔχουσα τὴν ἀσφάλειαν ἐκ τοῦ ἐνδύματος τοῦ
καθόλου δεν φοβάται τη φωτιά, διότι είναι εξασφαλισμένο από το άκαυστο
ἀκαύστου·
περιτίλυγμα.

τὸν αὐτὸν δὴ τρόπον καὶ ἐπὶ τοῦ σώματος καὶ ἐπὶ τοῦ θανάτου ἄν τις
Το ίδιο ακριβώς μπορεί να πει κάποιος ότι ισχύει και με τη σχέση του σώματος
εἴποι· ὅτι εἰ προστάξει μόνον κωλυθεὶς ἦν ὁ θάνατος ὑπ᾿ αὐτοῦ, οὐδὲν
με το θάνατο. Εάν, δηλαδή, εμποδιζόταν ο θάνατος να πλησιάσει το σώμα μόνο
ἧττον πάλιν ἦν θνητὸν καὶ φθαρτὸν κατὰ τὸν τῶν σωμάτων λόγον.
με διαταγή (του Λόγου), το σώμα θα παρέμενε εξίσου θνητό και φθαρτό,
᾿Αλλ᾿ ἵνα μὴ τοῦτο γένηται, ἐνεδύσατο τὸν ἀσώματον τοῦ Θεοῦ
σύμφωνα με τη φύση του. Για να μη συμβεί όμως κάτι τέτοιο, ντύθηκε το σώμα
Λόγον· καὶ οὕτως οὐκ ἔτι τὸν θάνατον οὐδὲ τὴν φθορὰν φοβεῖται, ἔχον
τον ασώματο Λόγο του Θεού. Κι έτσι, δεν φοβάται πλέον ούτε το θάνατο ούτε
ἔνδυμα τὴν ζωήν, καὶ ἐν αὐτῷ ἀφανιζομένης τῆς φθορᾶς.
τη φθορά, διότι έχει ντυθεί τη ζωή, η οποία εξαφανίζει τη φθορά στο σώμα.

45. Οὐκοῦν ἀκολούθως ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος σῶμα ἀνέλαβε, καὶ
Ο Λόγος του Θεού, λοιπόν, έλαβε κατ’ ανάγκη σώμα και χρησιμοποίησε
ἀνθρωπίνῳ ὀργάνῳ κέχρηται, ἵνα καὶ ζωοποιήσῃ τὸ σῶμα, καὶ ἵν᾿,
ανθρώπινο όργανο, για να δώσει ζωή στο σώμα (στους ανθρώπους)· και επίσης,
ὥσπερ ἐν τῇ κτίσει διὰ τῶν ἔργων γνωρίζεται, οὕτως καὶ ἐν ἀνθρώπῳ
όπως γίνεται γνωστός στην κτίση με τα έργα του, έτσι και στην ανθρωπότητα
ἐργάσηται, καὶ δείξῃ ἑαυτὸν πανταχοῦ, μηδὲν ἔρημον τῆς ἑαυτοῦ
να εργαστεί και να φανερώσει τον εαυτό του παντού, χωρίς ν’ αφήσει κανέναν
θειότητος καὶ γνώσεως καταλιμπάνων.
που να μη γνωρίσει τη θεότητά του.

Πάλιν γὰρ τὸ αὐτό φημι, τοῖς πρότερον ἐπαναλαβών, ὅτι τοῦτο
Επαναλαμβάνω και πάλι το ίδιο που είπα παραπάνω, ότι ο Σωτήρας έκαμε
πεποίηκεν ὁ Σωτήρ, ἵνα ὥσπερ τὰ πάντα πανταχόθεν πληροῖ παρών,
το εξής: όπως τα πάντα γεμίζει με την παρουσία του παντού, κατά παρόμοιο
οὕτως καὶ τὰ πάντα τῆς περὶ αὐτοῦ γνώσεως πληρώσῃ, ᾗ φησι καὶ ἡ
τρόπο να γεμίσει τα πάντα με την αποκάλυψη της γνώσεώς του, όπως το λέει
θεία γραφή· "᾿Επληρώθη ἡ σύμπασα τοῦ γνῶναι τὸν Κύριον."
και η Αγία Γραφή: «Γέμισε όλη η γη από τη γνώση του Κυρίου».

Εἴτε γάρ τις ἀναβλέπειν εἰς τὸν οὐρανὸν βούλεται, ὁρᾷ τὴν τούτου
Έτσι, εάν κάποιος θέλει να βλέπει τον ουρανό, αντικρίζει την πρόνοια του
διακόσμησιν· εἴτε οὐ δύναται μὲν εἰς τὸν οὐρανόν, εἰς ἀνθρώπους δὲ
Θεού· εάν δεν μπορεί να δει τον ουρανό, ρίχνει το βλέμμα του στους
μόνον ἀνακύπτει, ὁρᾷ διὰ τῶν ἔργων τὴν ἀσύγκριτον αὐτοῦ πρὸς
ανθρώπους και βλέπει έμπρακτα την ασύγκριτη δύναμη του Θεού προς αυτούς·
ἀνθρώπους δύναμιν, καὶ γινώσκει τοῦτον ἐν ἀνθρώποις μόνον Θεὸν
αναγνωρίζει έτσι ότι στους ανθρώπους Αυτός είναι ο μόνος Θεός Λόγος.
Λόγον. Εἴτε ἐν δαίμοσί τις ἀπεστράφη, καὶ περὶ τούτου ἐπτόηται, ὁρᾷ
Είτε ακόμη κανείς στράφηκε προς τους δαίμονες και φοβήθηκε, βλέπει ότι
τοῦτον ἐλαύνοντα τούτους, καὶ κρίνει τοῦτον αὐτῶν εἶναι δεσπότην·
Αυτός τους διώχνει· τον αναγνωρίζει λοιπόν ως μόνο που μπορεί να τους
εἴτε εἰς τὴν ὑδάτων βεβύθισται φύσιν, καὶ νομίζει ταῦτα Θεὸν εἶναι,
εξουσιάζει. Είτε ακόμη βυθιστεί κανείς στα ύδατα και θεωρεί ότι αυτά είναι
ὥσπερ Αἰγύπτιοι σέβουσι τὸ ὕδωρ, ὁρᾷ ταύτην μεταβαλλομένην ὑπ᾿
Θεός, όπως οι Αιγύπτιοι λατρεύουν τα νερά, διαπιστώνει ότι Αυτός μεταβάλλει
αὐτοῦ, καὶ γινώσκει τούτων εἶναι κτίστην τὸν Κύριον.
τη φύση των νερών κι έτσι αναγνωρίζει ότι ο Κύριος είναι ο Δημιουργός τους.

Εἰ δὲ καὶ εἰς ᾅδην τις κατέβη, καὶ πρὸς τοὺς ἐκεῖ κατελθόντας ἥρωας
Είτε ακόμη κατέβει στον άδη, στους ήρωες που είναι εκεί και τους λατρεύει
ἐπτόηται ὡς θεούς, ἀλλ᾿ ὁρᾷ τὴν τούτου γενομένην ἀνάστασιν, καὶ
ως θεούς, βλέπει όμως την ανάστασή του (του Χριστού) και την νίκη του πάνω
τὴν κατὰ τοῦ θανάτου νίκην, καὶ λογίζεται καὶ ἐν ἐκείνοις μόνον εἶναι
στο θάνατο, και σκέφτεται ότι και μόνο μ’ αυτά ο Χριστός είναι ο μόνος
τὸν Χριστὸν ἀληθινὸν Κύριον καὶ Θεόν.
αληθινός Κύριος και Θεός.

Πάντων γὰρ τῶν τῆς κτίσεως μερῶν ἥψατο ὁ Κύριος, καὶ τὰ πάντα
Διότι, ο Κύριος αγκάλιασε όλα τα μέρη της κτίσεως· τα ελευθέρωσε όλα
πάσης ἀπάτης ἠλευθέρωσε καὶ ἤλεγξεν, ὡς Παῦλός φησιν·
από κάθε παρανομία και νίκησε, όπως το λέει ο απόστολος Παύλος:
"᾿Απεκδυσάμενος τὰς ἀρχὰς καὶ τὰς ἐξουσίας ἐθριάμβευσεν ἐν τῷ
«Απογύμνωσε τις αρχές και εξουσίες και θριάμβευσε πάνω στο σταυρό».
σταυρῷ", ἵνα μηκέτι τις ἀπατηθῆναι δυνηθῇ, ἀλλὰ πανταχοῦ τὸν
Έτσι, κανείς πλέον δεν μπορεί να ξεγελαστεί, αλλά παντού μπορεί να βρει
ἀληθινὸν τοῦ Θεοῦ Λόγον εὕρῃ.
τον αληθινό Λόγο του Θεού.

Οὕτω γὰρ λοιπὸν πανταχόθεν συγκλειόμενος ὁ ἄνθρωπος καὶ
Έτσι, λοιπόν, από παντού περικυκλώνεται ο άνθρωπος· σε κάθε τόπο,
πανταχοῦ, τοῦτ᾿ ἔστιν ἐν οὐρανῷ, ἐν ᾅδῃ, ἐν ἀνθρώπῳ, ἐπὶ γῆς
στον ουρανό δηλαδή, στον άδη, στους ανθρώπους, στη γη βλέπει ν’
ἡπλωμένην τὴν τοῦ Λόγου θειότητα βλέπων, οὐκ ἔτι μὲν ἀπατᾶται
απλώνεται η θεότητα του Λόγου· δεν απατάται πλέον για το Θεό,
περὶ Θεοῦ, μόνον δὲ τοῦτον προσκυνεῖ, καὶ δι᾿ αὐτοῦ καλῶς τὸν
μόνον Αυτόν (το Χριστό) προσκυνεί και μέσω αυτού γνωρίζει καλά και
Πατέρα γινώσκει. Τούτοις μὲν οὖν καὶ ῞Ελληνες εἰκότως
τον Πατέρα του. Μ’ αυτά, λοιπόν τα επιχειρήματα είναι εύλογο να φέρουμε
δυσωπηθήσονται παρ᾿ ἡμῶν ἐκ τῶν εὐλόγων· εἰ δὲ μὴ αὐτάρκεις εἶναι
σε δύσκολη θέση τους ειδωλολάτρες. Εάν δεν θεωρούνται αρκετά τα λόγια μας
τοὺς λόγους ἡγοῦνται πρὸς αἰσχύνην αὐτῶν, κἂν ἐκ τῶν ἐπ᾿ ὄψεσι
για να τους ντροπιάσουν, τουλάχιστον να πειστούν στα λόγια μας απ’ αυτά
πάντων φαινομένων πιστούσθωσαν τὰ λεγόμενα.
που ολοφάνερα τα βλέπουν με τα μάτια τους.

46. Πότε τὴν τῶν εἰδώλων θρησκείαν ἤρξαντο καταλιμπάνειν οἱ
Πότε οι άνθρωποι άρχισαν να εγκαταλείπουν τη θρησκεία των ειδώλων,
ἄνθρωποι, εἰ μὴ ἀφ᾿ οὗ γέγονεν ὁ ἀληθινὸς τοῦ Θεοῦ Θεὸς Λόγος ἐν
παρά από τότε που ενανθρώπισε ο αληθινός Λόγος του Θεού;
ἀνθρώποις; πότε δὲ τὰ παρ᾿ ῞Ελλησι καὶ πανταχοῦ μαντεῖα πέπαυται
Πότε τα μαντεία των ειδωλολατρών που είναι διασκορπισμένα παντού
καὶ κεκένωται, εἰ μὴ ὅτε μέχρι γῆς πεφανέρωκεν ἑαυτὸν ὁ Σωτήρ;
άδειασαν και σταμάτησαν, παρά μόνον όταν φανερώθηκε στη γη ο Σωτήρας;

Πότε δὲ καταγινώσκεσθαι ἤρξαντο οἱ παρὰ ποιηταῖς λεγόμενοι θεοὶ
Πότε άρχισαν να καταδικάζονται σαν κοινοί θνητοί οι θεωρούμενοι από τους
καὶ ἥρωες, ὡς μόνον ὄντες ἄνθρωποι θνητοί, εἰ μὴ ἀφ᾿ οὗ ὁ Κύριος τὸ
ποιητές θεοί και ήρωες, παρά μόνον αφότου ο Κύριος έφερε αυτό το τρόπαιο
κατὰ τοῦ θανάτου τρόπαιον εἰργάσατο, καὶ ὅπερ ἔλαβε σῶμα
της νίκης ενάντια στο θάνατο; Και το σώμα που προσέλαβε, αφού το ανάστησε
τετήρηκεν ἄφθαρτον, ἀναστήσας αὐτὸ ἐκ τῶν νεκρῶν;
από τους νεκρούς, το διατήρησε άφθαρτο!

Πότε δὲ ἡ δαιμόνων ἀπάτη καὶ μανία κατεφρονήθη, εἰ μὴ ὅτε ἡ τοῦ
Πότε περιφρονήθηκε η απάτη και η μανία των δαιμόνων, παρά αφότου ο
Θεοῦ Δύναμις ὁ Λόγος, ὁ πάντων καὶ τούτων Δεσπότης, διὰ τὴν
Λόγος ως η Δύναμη του Θεού και ο άρχοντας όλων και αυτών ακόμη (των
τῶν ἀνθρώπων ἀσθένειαν συγκαταβάς, ἐπὶ γῆς ἐφάνη; Πότε δὲ τῆς
δαιμόνων), από συγκατάβαση για την αδυναμία των ανθρώπων, φανερώθηκε
μαγείας ἡ τέχνη καὶ τὰ διδασκαλεῖα ἤρξαντο καταπατεῖσθαι, εἰ μὴ ὅτε
στη γη; Πότε η τέχνη και τα σχολεία της μαγείας έκλεισαν, παρά μόνον
τὰ θεοφάνια τοῦ Λόγου γέγονεν ἐν ἀνθρώποις; Καὶ ὅλως, πότε τῶν
όταν ο Θεός Λόγος φανερώθηκε ως άνθρωπος; Και γενικά, πότε ξεμώρανε
῾Ελλήνων ἡ σοφία μεμώραται, εἰ μὴ ὅτε ἡ ἀληθὴς τοῦ Θεοῦ Σοφία ἐπὶ
η σοφία των ειδωλολατρών, παρά όταν η αληθινή Σοφία του Θεού
γῆς ἑαυτὴν ἐφανέρωσε;
παρουσιάστηκε στη γη;

Πάλαι μὲν γὰρ πᾶσα ἡ οἰκουμένη καὶ πᾶς τόπος τῇ θρησκείᾳ τῶν
Διότι παλαιότερα όλη η γη και κάθε τόπος είχε παρασυρθεί στη θρησκεία
εἰδώλων ἐπλανᾶτο, καὶ οὐδὲν ἄλλο ἢ τὰ εἴδωλα θεοὺς ἐνόμιζον οἱ
των ειδώλων· οι άνθρωποι τίποτε άλλο δεν πίστευαν ως θεό παρά μόνον
ἄνθρωποι. Νῦν δὲ κατὰ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην, τὴν μὲν τῶν εἰδώλων
τα είδωλα. Τώρα όμως σε όλη την οικουμένη, οι άνθρωποι εγκαταλείπουν
δεισιδαιμονίαν καταλιμπάνουσιν οἱ ἄνθρωποι, ἐπὶ δὲ τὸν Χριστὸν
τη δεισιδαιμονία των ειδώλων και καταφεύγουν στο Χριστό τον οποίο
καταφεύγουσι, καὶ Θεὸν αὐτὸν προσκυνοῦντες, δι᾿ αὐτοῦ καὶ ὃν οὐκ
προσκυνούν ως Θεό· και μέσω του Χριστού γνωρίζουν και τον Πατέρα του,
ᾔδεισαν Πατέρα γινώσκουσι.
τον οποίο αγνοούσαν.

Καὶ τό γε θαυμαστόν, διαφόρων ὄντων καὶ μυρίων σεβασμάτων, καὶ
Και το πιο θαυμαστό! Υπήρχαν μυριάδες και διαφορετικά σεβάσματα και
ἑκάστου τόπου τὸ ἴδιον ἔχοντος εἴδωλον, καὶ μὴ ἰσχύοντος τοῦ παρ᾿
κάθε τόπος είχε το δικό του είδωλο. Δεν μπορούσε όμως ο λατρευόμενος θεός
αὐτοῖς λεγομένου θεοῦ τὸν πλησίον ὑπερβῆναι τόπον, ὥστε καὶ τοὺς
κάθε τόπου να ξεπεράσει τα τοπικά του όρια, ώστε και να πείσει και τους
ἐκ γειτόνων πεῖσαι σέβειν αὐτόν, ἀλλὰ μόλις καὶ ἐν τοῖς ἰδίοις
γειτονικούς λαούς να τον λατρεύουν· μόλις και με δυσκολία λατρευόταν στον
θρησκευομένου οὐδεὶς γὰρ ἄλλος τὸν τοῦ γείτονος ἐσέβετο θεόν, ἀλλ᾿
δικό του τόπο. Κανένας δεν προσκυνούσε τους γειτονικούς θεούς, αλλά
ἕκαστος τὸ ἴδιον ἐφύλαττεν εἴδωλον, νομίζων τῶν πάντων αὐτὸ
σεβόταν μόνο το δικό του είδωλο, θεωρώντας ότι αυτό είναι πάνω από τους
κύριον εἶναι, μόνος ὁ Χριστὸς παρὰ πᾶσιν εἷς καὶ πανταχοῦ ὁ αὐτὸς
άλλους θεούς. Μόνον ο Χριστός λατρεύεται ως ένας και μοναδικός απ’ όλους
προσκυνεῖται· καὶ ὃ μὴ δεδύνηται τῶν εἰδώλων ἡ ἀσθένεια ποιῆσαι,
και παντού. Αυτό που δεν μπόρεσε να πετύχει η αδυναμία των ειδώλων, να
ὥστε κἂν τοὺς πλησίον οἰκοῦντας πεῖσαι, τοῦτο ὁ Χριστὸς πεποίηκεν,
πείσει δηλαδή τους γείτονες να τα λατρεύουν, αυτό το πέτυχε ο Χριστός·
οὐ μόνον τοὺς πλησίον ἀλλὰ καὶ πᾶσαν ἁπλῶς τὴν οἰκουμένην πείσας
έπεισε όχι μόνον τους γείτονες αλλά και όλη γενικά την οικουμένη να λατρεύει
ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν Κύριον σέβειν, καὶ δι᾿ αὐτοῦ Θεὸν τὸν αὐτοῦ
τον ένα και μοναδικό Κύριο και Θεό και μέσω αυτού να λατρεύει και το Θεό
Πατέρα.
Πατέρα του.

47. Καὶ πάλαι μὲν τὰ πανταχοῦ τῆς ἀπάτης τῶν μαντείων
Παλαιότερα όλοι οι τόποι ήταν γεμάτοι από την απάτη των μαντείων·
ἐπεπλήρωτο, καὶ τὰ ἐν Δελφοῖς καὶ Δωδώνῃ καὶ Βοιωτίᾳ καὶ Λυκίᾳ
οι άνθρωποι θαύμαζαν με τη φαντασία τους τους χρησμούς των Δελφών,
καὶ Λιβύῃ καὶ Αἰγύπτῳ καὶ Καβίροις μαντεύματα καὶ ἡ Πυθία
της Δωδώνης, Βοιωτίας, Λυκίας, Λιβύης και Αιγύπτου, των Καβείρων
ἐθαυμάζοντο τῇ φαντασίᾳ παρὰ τῶν ἀνθρώπων· νῦν δὲ ἀφ᾿ οὗ
και την Πυθία. Τώρα όμως, αφότου κηρύσσεται ο Χριστός παντού,
Χριστὸς καταγγέλλεται πανταχοῦ, πέπαυται καὶ τούτων ἡ μανία,
έχει σταματήσει η μανία των χρησμών στα μαντεία
καὶ οὐκ ἔστιν ἔτι λοιπὸν ἐν αὐτοῖς ὁ μαντευόμενος.
και δεν υπάρχει πλέον σ’ αυτά μάντης.

Καὶ πάλαι μὲν δαίμονες ἐφαντασιοκόπουν τοὺς ἀνθρώπους,
Και παλαιά, επίσης, οι δαίμονες αναστάτωναν με φαντασίες τους ανθρώπους·
προκαταλαμβάνοντες πηγὰς ἢ ποταμοὺς ἢ ξύλα ἢ λίθους, καὶ οὕτως
έστηναν παγίδα σε πηγές, σε ποτάμια, σε ξύλα ή πέτρες και με μαγικές
ταῖς μαγγανείαις ἐξέπληττον τοὺς ἄφρονας. Νῦν δὲ τῆς θείας
τελετές τρόμαζαν τους ανόητους! Τώρα όμως, μετά τη θεία εμφάνιση
ἐπιφανείας τοῦ Λόγου γεγενημένης πέπαυται τούτων ἡ φαντασία.
του Λόγου στη γη, σταμάτησαν οι μαγικές φαντασιώσεις.
Τῷ γὰρ σημείῳ τοῦ σταυροῦ καὶ μόνον ὁ ἄνθρωπος χρώμενος,
Ο άνθρωπος, κάνοντας χρήση και μόνο το σημείο του σταυρού, διώχνει
ἀπελαύνει τούτων τὰς ἀπάτας.
μακριά τις απάτες των δαιμόνων.

Καὶ πάλαι μὲν τοὺς παρὰ ποιηταῖς λεγομένους θεούς, Δία καὶ Κρόνον
Παλαιότερα, ακόμη, οι άνθρωποι θεωρούσαν ως θεούς αυτούς που οι ποιητές
καὶ ᾿Απόλλωνα καὶ ἥρωας, ἐνόμιζον οἱ ἄνθρωποι θεούς, καὶ τούτους
αποκαλούσαν θεούς· εννοώ το Δία, τον Κρόνο, τον Απόλλωνα και τους ήρωες·
ἐπλανῶντο σέβοντες· ἄρτι δὲ τοῦ Σωτῆρος ἐν ἀνθρώποις φανέντος,
και οι άνθρωποι βρίσκονταν σε πλάνη και τους λάτρευαν. Τώρα όμως που
ἐκεῖνοι μὲν ἐγνώσθησαν ὄντες ἄνθρωποι θνητοί, μόνος δὲ ὁ Χριστὸς ἐν
ενανθρώπησε ο Σωτήρας, έγινε αντιληπτό ότι εκείνοι ήταν κοινοί θνητοί, ενώ
ἀνθρώποις ἐγνωρίσθη Θεὸς ἀληθινοῦ Θεοῦ Θεὸς Λόγος.
μόνον ο Χριστός αναγνωρίστηκε από τους ανθρώπους Θεός, ο Υιός και Λόγος
του αληθινού Θεού (Πατέρα).

Τί δὲ περὶ τῆς θαυμαζομένης παρ᾿ αὐτοῖς μαγείας ἄν τις εἴποι; ῞Οτι
Και τί να πει κανείς για τη μαγεία την οποία αυτοί θαυμάζουν; Να πει ότι,
πρὶν μὲν ἐπιδημῆσαι τὸν Λόγον, ἴσχυε καὶ ἐνήργει παρ᾿ Αἰγυπτίοις
πριν ενανθρωπίσει ο Λόγος, είχε δύναμη και δράση στους Αιγυπτίους,
καὶ Χαλδαίοις καὶ ᾿Ινδοῖς αὕτη καὶ ἐξέπληττε τοὺς ὁρῶντας· τῇ δὲ
τους Χαλδαίους και τους Ινδούς· προκαλούσε την έκπληξη στους θεατές. Με
παρουσίᾳ τῆς ἀληθείας καὶ τῇ ἐπιφανείᾳ τοῦ Λόγου διηλέγχθη καὶ
τον ερχομό όμως της Αλήθειας και τη φανέρωση του Λόγου αυτή ανατράπηκε
αὕτη, καὶ κατηργήθη παντελῶς.
και καταργήθηκε τελείως.

Περὶ δὲ τῆς ῾Ελληνικῆς σοφίας καὶ τῆς τῶν φιλοσόφων μεγαλοφωνίας,
Όσον αφορά τώρα στην ελληνική φιλοσοφία και τη μεγαλοστομία των
νομίζω μηδένα τοῦ παρ᾿ ἡμῶν δεῖσθαι λόγου, ἐπ᾿ ὄψει πάντων ὄντος
φιλοσόφων,νομίζω ότι κανείς δεν χρειάζεται τα επιχειρήματά μου· διότι όλοι
τοῦ θαύματος, ὅτι τοσαῦτα γραψάντων τῶν παρ᾿ ῞Ελλησι σοφῶν
βλέπουν μπροστά τους το θαύμα: ενώ οι Έλληνες σοφοί έγραψαν τόσα πολλά,
καὶ μὴ δυνηθέντων πεῖσαι κἂν ὀλίγους ἐκ τῶν πλησίον τόπων περὶ
δεν μπόρεσαν όμως να πείσουν παρά ελάχιστους συμπατριώτες τους σχετικά
ἀθανασίας καὶ τοῦ κατ᾿ ἀρετὴν βίου, μόνος ὁ Χριστὸς δι᾿ εὐτελῶν
με την αθανασία και την ενάρετη ζωή. Αντίθετα, μόνος ο Χριστός, με απλά
ῥημάτων, καὶ δι᾿ ἀνθρώπων οὐ κατὰ τὴν γλῶτταν σοφῶν, κατὰ
λόγια και με αγράμματους ανθρώπους, όχι σοφούς και ρήτορες, έπεισε
πᾶσαν τὴν οἰκουμένην παμπληθεῖς ἐκκλησίας ἔπεισεν ἀνθρώπων
σ’ ολόκληρη την οικουμένη μεγάλες ομάδες ανθρώπων να περιφρονούν
καταφρονεῖν μὲν θανάτου, φρονεῖν δὲ ἀθάνατα, καὶ τὰ μὲν πρόσκαιρα
το θάνατο, να επιδιώκουν την αθανασία, να παραβλέπουν την πρόσκαιρη ζωή
παρορᾶν, εἰς δὲ τὰ αἰώνια ἀποβλέπειν, καὶ μηδὲν μὲν ἡγεῖσθαι τὴν ἐπὶ
και ν’ αποβλέπουν στην αιωνιότητα· να θεωρούν μηδαμινό γεγονός την επίγεια
γῆς δόξαν, μόνης δὲ τῆς ἀθανασίας ἀντιποιεῖσθαι.
δόξα και να επιδιώκουν μόνο την αθανασία.

48. Ταῦτα δὲ τὰ λεγόμενα παρ᾿ ἡμῶν οὐκ ἄχρι λόγων ἐστίν, ἀλλὰ καὶ
Αυτά τα οποία λέμε, δεν είναι μόνο λόγια, αλλά μαρτυρούνται ως αληθινά
ἐξ αὐτῆς τῆς πείρας ἔχει τὴν τῆς ἀληθείας μαρτυρίαν.
και από την ίδια την εμπειρία.

Παρίτω γὰρ ὁ βουλόμενος καὶ θεωρείτω τῆς μὲν ἀρετῆς τὸ γνώρισμα
Όποιος, λοιπόν, θέλει, ας πλησιάσει για να δει το γνώρισμα της αρετής
ἐν ταῖς Χριστοῦ παρθένοις καὶ ἐν τοῖς σωφροσύνην ἁγνεύουσι
στις παρθένες του Χριστού και στους νέους που μένουν αγνοί και σώφρονες·
νεωτέροις, τῆς δὲ ἀθανασίας τὴν πίστιν ἐν τῷ τοσούτῳ τῶν
να δει επίσης την πίστη στην αθανασία που έχει τόσο μεγάλο
μαρτύρων αὐτοῦ χορῷ.
πλήθος μαρτύρων του.

῾Ηκέτω δὲ καὶ ὁ πεῖραν τῶν προλεχθέντων βουλόμενος λαβεῖν, καὶ
Ας έλθει, λοιπόν, κι αυτός που θέλει να μάθει εμπειρικά όσα είπαμε
ἐπ᾿ αὐτῆς τῆς φαντασίας τῶν δαιμόνων, καὶ τῆς τῶν μαντείων
προηγουμένως για τα φανταστικά κατασκευάσματα των δαιμόνων, για την
ἀπάτης, καὶ τῶν τῆς μαγείας θαυμάτων, χρησάσθω τῷ σημειῷ τοῦ
απάτη των μαντείων και για τα ψευτοθαύματα της μαγείας· ας κάνει μόνο το
γελωμένου παρ᾿ αὐτοῖς σταυροῦ, τὸν Χριστὸν ὀνομάσας μόνον, καὶ
σημείο του σταυρού, το οποίο το περιγελούν, και να προφέρει μόνο το όνομα
ὄψεται πῶς δι᾿ αὐτοῦ δαίμονες μὲν φεύγουσι, μαντεῖα δὲ παύεται,
του Χριστού· τότε θα δει πώς φεύγουν με τ’ όνομά του οι δαίμονες, πώς
μαγεία δὲ πᾶσα καὶ φαρμακεία κατήργηται.
κλείνουν τα μαντεία και πώς καταργείται κάθε μαγεία και μαγγανεία.

Τίς οὖν ἄρα καὶ πηλίκος ἐστὶν οὗτος ὁ Χριστός, ὁ τῇ ἑαυτοῦ ὀνομασίᾳ
Ποιός είναι, λοιπόν, και πόσο μεγάλος είναι αυτός ο Χριστός, ο οποίος με το
καὶ παρουσίᾳ τὰ πάντα πανταχόθεν ἐπισκιάσας καὶ καταργήσας,
όνομα και την παρουσία του επισκίασε τα πάντα παντού και τα κατάργησε;
καὶ μόνος κατὰ πάντων ἰσχύων, καὶ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην τῆς
Πώς μόνος τους νικά όλους και γέμισε με τη διδασκαλία του όλη την
ἑαυτοῦ διδασκαλίας πληρώσας; Λεγέτωσαν οἱ πάνυ γελῶντες
οικουμένη; Ας μας απαντήσουν οι ειδωλολάτρες που κοροϊδεύουν πολύ
καὶ οὐκ ἐρυθριῶντες ῞Ελληνες.
και δεν κοκκινίζουν από ντροπή.

Εἰ μὲν γὰρ ἄνθρωπός ἐστι, καὶ πῶς εἷς ἄνθρωπος τὴν πάντων τῶν
Διότι, εάν είναι άνθρωπος, τότε πώς ένας άνθρωπος νίκησε τη δύναμη όλων
παρ᾿ αὐτοῖς θεῶν δύναμιν ὑπερῆρε, καὶ οὐδὲν ἐκείνους ὄντας τῇ ἑαυτοῦ
των θεών τους και με τη δική του δύναμη απόδειξε ότι εκείνοι δεν είναι τίποτε;
δυνάμει διήλεγξεν; Εἰ δὲ μάγον αὐτὸν λέγουσι, πῶς οἷόν τέ ἐστιν ὑπὸ
Εάν πάλι τον θεωρούν μάγο, πώς είναι δυνατόν ένας μάγος να καταργεί
μάγου καταργεῖσθαι πᾶσαν τὴν μαγείαν, καὶ μὴ μᾶλλον συνίστασθαι;
κάθε είδος μαγείας, αντί να την υποστηρίζει; Διότι, αν νικούσε όλους τους
Εἰ μὲν γὰρ ἀνθρώπους μάγους ἐνίκα, ἢ καθ᾿ ἑνὸς ἴσχυε μόνου, καλῶς ἂν
μάγους ή μόνον έναν απ’ αυτούς, θα πίστευαν αυτοί ότι διαθέτει καλύτερη
ἐνομίσθη παρ᾿ αὐτοῖς κρείττονι τέχνῃ τὴν τῶν ἄλλων ὑπερβάλλων.
μαγική τέχνη, κι έτσι νικά την τέχνη των υπολοίπων (μάγων).

Εἰ δὲ κατὰ πάσης ἁπλῶς μαγείας καὶ αὐτοῦ τοῦ ὀνόματος αὐτῆς
Εφόσον όμως ο σταυρός του νίκησε όλη γενικά τη μαγεία και το όνομά της
ἤρατο τὴν νίκην ὁ τούτου σταυρός, δῆλον ἂν εἴη μὴ εἶναι μάγον τὸν
ακόμη, είναι φανερό ότι δεν είναι μάγος ο Σωτήρας· διότι, τον αποφεύγουν
Σωτῆρα, ὃν καὶ οἱ παρὰ τῶν ἄλλων μάγων ἐπικαλούμενοι δαίμονες
ως κυρίαρχο ακόμη και οι δαίμονες, τους οποίους επικαλούνται οι άλλοι μάγοι.
ὡς δεσπότην φεύγουσι.


Τίς οὖν ἄρα ἐστὶ λεγέτωσαν οἱ μόνον ἐν τῷ χλευάζειν ἔχοντες τὴν
Ποιός επιτέλους είναι; Ας μας πουν οι ειδωλολάτρες, που το μόνο που κάνουν
σπουδὴν ῞Ελληνες. ῎Ισως ἂν φήσαιεν δαίμονα καὶ αὐτὸν γεγενῆσθαι,
είναι να κοροϊδεύουν. Ίσως θα πουν ότι ήταν κι αυτός δαίμονας, γι’ αυτό
καὶ οὕτως ἰσχύειν. Τοῦτο δὲ καὶ πάνυ λέγοντες ὀφλήσουσι χλεύην,
και είναι ισχυρός. Λέγοντας όμως κάτι τέτοιο, θα χλευαστούν πάρα πολύ,
πάλιν ταῖς προτέραις ἀποδείξεσι δυσωπεῖσθαι δυνάμενοι. Πῶς γὰρ
καθώς θ’ αποστομωθούν με τις προηγούμενες αποδείξεις. Διότι, πώς
οἷόν τέ ἐστι δαίμονα εἶναι τὸν τοὺς δαίμονας ἀπελαύνοντα;
είναι δυνατόν ο δαίμονας να διώχνει τους δαίμονες;

Εἰ μὲν γὰρ ἁπλῶς δαίμονας ἤλαυνε, καλῶς ἂν ἐνομίσθη τῷ ἄρχοντι
Εάν βέβαια απλά έδιωχνε τους δαίμονες, καλώς θα θεωρούσαν ότι από τον
τῶν δαιμονίων ἰσχύειν αὐτὸν κατὰ τῶν ἐλαττόνων, ὁποῖα καὶ
άρχοντα των δαιμόνων έχει τη δύναμη πάνω στους ασθενέστερους· αυτό
᾿Ιουδαῖοι θέλοντες αὐτὸν ὑβρίζειν ἔλεγον αὐτῷ. Εἰ δὲ πᾶσα τῶν
λένε και οι Εβραίοι σε βάρος του, θέλοντας να τον προσβάλλουν. Εφόσον
δαιμόνων μανία ἐξίσταται τῇ τούτου ὀνομασίᾳ καὶ διώκεται, φανερὸν
όμως η μανία των δαιμόνων ταράζεται και εκδιώκεται με τ’ όνομά του, είναι
ἂν εἴη καὶ ἐν τούτῳ πλανᾶσθαι αὐτούς, καὶ μὴ εἶναι ὡς νομίζουσι
φανερό ότι και σ’ αυτό το σημείο βρίσκονται σε πλάνη· δεν είναι, όπως
δαιμονικήν τινα δύναμιν τὸν Κύριον ἡμῶν καὶ Σωτῆρα Χριστόν.
νομίζουν, κάποια σατανική δύναμη ο Κύριος και Σωτήρας μας Ιησούς Χριστός.

Οὐκοῦν εἰ μήτε ἄνθρωπος ἁπλῶς μήτε μάγος μήτε δαίμων τίς ἐστιν
Ο Σωτήρας όμως δεν είναι ούτε ούτε απλός άνθρωπος ούτε μάγος ούτε κάποιος
ὁ Σωτήρ, ἀλλὰ καὶ τὴν παρὰ ποιηταῖς ὑπόνοιαν καὶ δαιμόνων
δαίμονας· κατάργησε μάλιστα και επισκίασε με τη θεότητά του τις αντιλήψεις
φαντασίαν καὶ ῾Ελλήνων σοφίαν τῇ ἑαυτοῦ θειότητι κατήργησε καὶ
των ποιητών, τα φαντάσματα των δαιμόνων και τη σοφία των Ελλήνων.
ἐπεσκίασε, φανερὸν ἂν εἴη καὶ παρὰ πᾶσιν ὁμολογηθήσεται ὅτι οὗτος
Είναι φανερό και όλοι θα το ομολογήσουν ότι αυτός είναι αληθινά ο Υιός
ἀληθῶς Θεοῦ Υἱός ἐστι, Λόγος καὶ Σοφία καὶ Δύναμις τοῦ Πατρὸς
του Θεού, ο Λόγος, η Σοφία και η Δύναμη του Πατέρα. Γι’ αυτό το λόγο,
ὑπάρχων. Διὰ τοῦτο γὰρ οὐδὲ ἀνθρώπινά ἐστιν αὐτοῦ τὰ ἔργα, ἀλλ᾿
δεν είναι πλέον ανθρώπινα τα έργα του, αλλά ξεπερνούν τα ανθρώπινα·
ὑπὲρ ἄνθρωπον, καὶ Θεοῦ τῷ ὄντι γινώσκεται ταῦτα, καὶ ἀπ᾿ αὐτῶν
τα έργα αυτά, από την εμφάνισή τους αλλά και από τη σύγκρισή τους με τα
τῶν φαινομένων καὶ ἀπὸ τῆς πρὸς ἀνθρώπους συγκρίσεως.
ανθρώπινα, αναγνωρίζονται πράγματι ότι είναι έργα του Θεού.

49. Τίς γὰρ τῶν πώποτε γενομένων ἀνθρώπων ἐκ παρθένου μόνης
Ποιός από τους ανθρώπους που μέχρι τώρα γεννήθηκαν, απόκτησε σώμα μόνον
ἑαυτῷ συνεστήσατο σῶμα; ἢ τίς πώποτε ἀνθρώπων τοιαύτας νόσους
από γυναίκα που δεν γνώρισε άνδρα; Ή, ποιός άνθρωπος θεράπευσε τέτοιες
ἐθεράπευσεν, οἵας ὁ κοινὸς πάντων Κύριος; Τίς δὲ τὸ τῇ γενέσει
ασθένειες, σαν αυτές που γιάτρεψε ο Κύριός μας; Ποιός συμπλήρωσε σε
ἐλλεῖπον ἀποδέδωκε, καὶ ἐκ γενετῆς τυφλὸν ἐποίησε βλέπειν;
άνθρωπο αυτό που του έλειπε από τη γέννα του και έκανε τον εκ γενετής τυφλό
να βλέπει;

᾿Ασκληπιὸς ἐθεοποιήθη παρ᾿ αὐτοῖς, ὅτι τὴν ἰατρικὴν ἤσκησε, καὶ
Αυτοί (οι ειδωλολάτρες) θεοποίησαν τον Ασκληπιό, διότι εξάσκησε την
βοτάνας πρὸς τὰ πάσχοντα τῶν σωμάτων ἐπενόει, οὐκ αὐτὸς ταύτας
ιατρική και βρήκε βότανα για τα άρρωστα σώματα· δεν τα έφτιαχνε βέβαια
πλάττων ἀπὸ γῆς, ἀλλὰ τῇ ἐκ φύσεως ἐπιστήμῃ ταύτας ἐφευρίσκων.
αυτός από τη γη, αλλά τα έβρισκε με την φυσική επιστήμη.
Τί δὲ πρὸς τὸ ὑπὸ τοῦ Σωτῆρος γενόμενον, ὅτι οὐ τραῦμα
Πώς να συγκριθεί αυτό με το έργο του Σωτήρα, ο οποίος δεν θεράπευσε απλό
ἐθεράπευσεν, ἀλλὰ γένεσιν ἔπλασε καὶ ἀποκατέστησε τὸ πλάσμα;
τραύμα, αλλά ανάπλασε και αποκατάστησε το ίδιο το ανθρώπινο πλάσμα;

῾Ηρακλῆς ὡς θεὸς προσκυνεῖται παρ᾿ ῞Ελλησιν, ὅτι πρὸς ἴσους
Οι Έλληνες προσκυνούν τον Ηρακλή ως θεό, διότι πολέμησε ισάξιους
ἀνθρώπους ἀντεμαχέσατο, καὶ θηρία δόλοις ἀνεῖλε. Τί πρὸς τὰ ὑπὸ
αντίπαλους και σκότωσε με δόλο θηρία. Πώς να συγκριθούν αυτά μέ όσα
τοῦ Λόγου γενόμενα, ὅτι νόσους καὶ δαίμονας καὶ τὸν θάνατον αὐτὸν
έκανε ο Λόγος, ο οποίος απάλλαξε τους ανθρώπους από τις αρρώστιες, τους
ἀπήλαυνε τῶν ἀνθρώπων; Διόνυσος θρησκεύεται παρ᾿ αὐτοῖς, ὅτι
δαίμονες και τον ίδιο το θάνατο; Λατρεύουν επίσης, αυτοί το Διόνυσο, διότι
μέθης γέγονε διδάσκαλος τοῖς ἀνθρώποις. ῾Ο δὲ Σωτὴρ τῷ ὄντι καὶ
δίδαξε στους ανθρώπους να μεθούν. Ενώ χλευάζουν τον όντως Σωτήρα και
Κύριος τοῦ παντός, σωφροσύνην διδάξας, χλευάζεται παρ᾿ ἐκείνων.
Κύριο του σύμπαντος, που δίδαξε τη σωφροσύνη.

᾿Αλλ᾿ ἔστω ταῦτα. Τί καὶ πρὸς τὰ ἕτερα θαύματα τῆς θεότητος
Αλλά, αρκούν αυτά. Τί λένε και για τα άλλα θαύματα της θεότητάς του;
αὐτοῦ; Τίνος ἀποθνῄσκοντος ἀνθρώπου, ὁ μὲν ἥλιος ἐσκοτίσθη, ἡ δὲ
Ποιού ανθρώπου ο θάνατος σκοτείνιασε τον ήλιο και ταρακούνησε με σεισμό
γῆ ἐσείετο; ᾿Ιδοὺ μέχρι νῦν ἀποθνῄσκουσι καὶ ἀπέθανον ἔτι ἄνωθεν
τη γη; Να, μέχρι σήμερα πεθαίνουν οι άνθρωποι, όπως πέθαιναν και
ἄνθρωποι· πότε τι τοιοῦτον ἐπ᾿ αὐτοῖς γέγονε θαῦμα;
παλαιότερα· πότε συνέβη ένα παρόμοιο θαύμα σ’ αυτούς;

῎Η, ἵνα τὰς διὰ τοῦ σώματος αὐτοῦ πράξεις παραλίπω, καὶ τὰς μετὰ
Ή, για ν’ αφήσω στην άκρη τις πράξεις του επίγειου βίου του και ν’ αναφέρω
τὴν ἀνάστασιν τοῦ σώματος αὐτοῦ μνημονεύσω, τίνος πώποτε τῶν
αυτές που έγιναν μετά τη σωματική ανάστασή του: ποιού ανθρώπου, απ’ όσους
γενομένων ἀνθρώπων ἡ διδασκαλία, ἀπὸ περάτων ἕως περάτων γῆς
γεννήθηκαν μέχρι σήμερα, η μία και μοναδική διδασκαλία του ξεπέρασε όλες
μία καὶ ἡ αὐτὴ δι᾿ ὅλων ἴσχυσεν, ὥστε διὰ πάσης γῆς τὸ σέβας αὐτοῦ
τις άλλες διδαχές στα πέρατα της γης, ώστε να διαδοθεί η λατρεία του σ’ όλη
διαπτῆναι;
τη γη;

῍Η διὰ τί, εἴπερ ἄνθρωπός ἐστιν ὁ Χριστὸς καὶ οὐ Θεὸς Λόγος κατ᾿
Ή γιατί, εάν είναι, όπως λένε, άνθρωπος και όχι Θεός Λόγος ο Χριστός,
αὐτούς, οὐ κωλύεται ὑπὸ τῶν παρ᾿ αὐτοῖς θεῶν εἰς τὴν αὐτὴν χώραν,
δεν εμποδίζουν οι θεοί τους την λατρεία του να εισέλθει στη δική τους χώρα,
ἔνθα εἰσί, τὸ τούτου σέβας διαβῆναι, ἀλλὰ μᾶλλον αὐτὸς ὁ Λόγος
που υπάρχουν αυτοί; Γιατί γίνεται το αντίθετο, ο ίδιος ο Λόγος να έρχεται
ἐπιδημῶν τῇ διδασκαλίᾳ ἑαυτοῦ τὴν ἐκείνων θρησκείαν παύει, καὶ τὴν
στη χώρα τους με τη διδασκαλία του, να καταργεί τη θρησκεία τους και να
φαντασίαν αὐτῶν καταισχύνει;
ντροπιάζει τις φαντασιώσεις τους;

50. Πολλοὶ πρὸ τούτου γεγόνασι βασιλεῖς καὶ τύραννοι γῆς, πολλοὶ
Υπήρξαν πρίν απ’ αυτόν (τον Χριστό) πολλοί βασιλιάδες και τύραννοι στη γη·
παρὰ Χαλδαίοις ἱστοροῦνται καὶ παρ᾿ Αἰγυπτίοις καὶ ᾿Ινδοῖς γενόμενοι
αναφέρουν οι ιστορικοί ότι υπήρξαν πολλοί σοφοί και μάγοι στους Χαλδαίους,
σοφοὶ καὶ μάγοι· τίς τούτων ποτέ, οὐ λέγω μετὰ θάνατον, ἀλλὰ καὶ
τους Αιγύπτιους και τους Ινδούς. Ποιός απ’ αυτούς ποτέ, δεν εννοώ μετά το
ἔτι ζῶν ἠδυνήθη τοσοῦτον ἰσχῦσαι, ὥστε τὴν σύμπασαν αὐτὸν γῆν
θάνατό του αλλά ενώ ζούσε ακόμη, μπόρεσε να δείξει τόσο μεγάλη δύναμη,
πληρῶσαι τῆς αὐτοῦ διδασκαλίας, καὶ τοσοῦτον πλῆθος παιδεῦσαι
ώστε η διδασκαλία του να εξαπλωθεί σ’ όλη τη γη; Ποιός μπόρεσε να
ἀπὸ τῆς τῶν εἰδώλων δεισιδαιμονίας, ὅσους ὁ ἡμέτερος Σωτὴρ εἰς
διαφωτίσει τόσο πολλούς για τη δεισιδαιμονία των ειδώλων, όσους ο Σωτήρας
ἑαυτὸν ἀπὸ τῶν εἰδώλων μετήνεγκεν;
μετάφερε από τα είδωλα στην πίστη προς τον εαυτό του;

῾Ελλήνων οἱ φιλόσοφοι μετὰ πιθανότητος καὶ τέχνης λόγων πολλὰ
Οι φιλόσοφοι των Ελλήνων έγραψαν πολλά με πιθανολογίες και ρητορική
συνέγραψαν· τί οὖν τοσοῦτον ὅσον ὁ τοῦ Χριστοῦ σταυρὸς
τέχνη. Τί όμως παρουσίασαν τόσο μεγάλο όσο ο σταυρός του Κυρίου;
ἐπεδείξαντο; ῎Αχρι γὰρ τελευτῆς αὐτῶν τὰ παρ᾿ αὐτῶν σοφίσματα
Διότι, μέχρι το θάνατό τους, οι σοφιστείες τους βασιζόταν στίς πιθανότητες·
τὸ πιθανὸν ἔσχεν· ἀλλὰ καὶ ὃ ἔδοξαν ζῶντες ἰσχύειν ἐν ἀλλήλοις ἔσχον
αλλά και όταν ήταν ζωντανοί, όσα πίστευαν ότι έχουν μεγάλη ισχύ, ήταν
τὴν ἅμιλλαν, καὶ κατ᾿ ἀλλήλων μελετῶντες ἐφιλονείκουν.
αντικείμενα ανταγωνισμού και φιλονικούσαν μεταξύ τους για τη θεωρία τους.

῾Ο δὲ τοῦ Θεοῦ Λόγος, τὸ παραδοξότατον, πτωχοτέραις ταῖς λέξεσι
Και το πιο παράδοξο είναι ότι ο Λόγος του Θεού, ενώ δίδαξε με πιο φτωχές
διδάξας, τοὺς πάνυ σοφιστὰς ἐπεσκίασε, καὶ τὰς μὲν ἐκείνων
λέξεις, επισκίασε τους μεγάλους σοφιστές· κατάργησε τις διδασκαλίες τους,
διδασκαλίας κατήργησε, πάντας ἕλκων πρὸς ἑαυτόν, τὰς δὲ ἑαυτοῦ
όλους τους τράβηξε προς τον εαυτό του και γέμισε τις εκκλησίες του.
ἐκκλησίας πεπλήρωκε· καὶ τό γε θαυμαστόν, ὅτι ὡς ἄνθρωπος εἰς τὸν
Και το ακόμη πιο θαυμαστό είναι ότι με την κάθοδό του σαν άνθρωπος
θάνατον καταβάς, τὴν τῶν σοφῶν μεγαλοφωνίαν περὶ εἰδώλων
στον άδη κατάργησε τα μεγάλα λόγια των σοφών για τα είδωλα.
κατήργησε.

Τίνος γάρ ποτε θάνατος ἀπήλασε δαίμονας; ἢ τίνος ποτὲ θάνατον
Τίνος, στ’ αλήθεια, ο θάνατος έδιωξε τους δαίμονες; Ή τίνος ποτέ το θάνατο
ἐφοβήθησαν δαίμονες ὡς τὸν Χριστοῦ; ῎Ενθα γὰρ ὀνομάζεται τὸ
φοβήθηκαν οι δαίμονες, όπως έγινε με του Χριστού; Διότι, όπου προφέρεται
ὄνομα τοῦ Σωτῆρος, ἐκεῖθεν πᾶς δαίμων ἀπελαύνεται. Τίς δὲ οὕτως
το όνομα του Σωτήρα, από κει φεύγει μακριά κάθε δαίμονας. Και ποιός ήταν
τὰ ψυχικὰ πάθη περιεῖλε τῶν ἀνθρώπων, ὥστε τοὺς μὲν πόρνους
εκείνος που καθάρισε τα ψυχικά πάθη των ανθρώπων, ώστε οι πόρνοι να
σωφρονεῖν, τοὺς δὲ ἀνδροφόνους μηκέτι ξίφος κρατεῖν, τοὺς δὲ δειλίᾳ
σωφρονούν, οι φονιάδες να μην κρατούν πλέον το φονικό ξίφος και οι πρώην
προκατεχομένους ἀνδρίζεσθαι;
δειλοί να γίνονται ανδρείοι;

Καὶ ὅλως, τίς τοὺς παρὰ βαρβάροις καὶ τοὺς κατὰ τόπον τῶν ἐθνῶν
Και γενικά, ποιός έπεισε βαρβάρους και τα τοπικά έθνη να εγκαταλείψουν
ἀνθρώπους ἔπεισεν ἀποθέσθαι μὲν τὴν μανίαν, εἰρηναῖα δὲ φρονεῖν,
τη μανία τους και να ειρηνεύουν; Δεν είναι τίποτε άλλο παρά
εἰ μὴ ἡ τοῦ Χριστοῦ πίστις, καὶ τὸ τοῦ σταυροῦ σημεῖον; Τίς δὲ ἄλλος
η πίστη στο Χριστό και το σημείο του σταυρού. Και ποιός άλλος
περὶ ἀθανασίας οὕτως ἐπιστώσατο τοὺς ἀνθρώπους, ὡς ὁ τοῦ
έπεισε τόσο πολύ τους ανθρώπους για την αθανασία όσο ο σταυρός
Χριστοῦ σταυρός, καὶ ἡ τοῦ σώματος ἀνάστασις αὐτοῦ;
του Χριστού και η σωματική ανάστασή του;

Καίπερ γὰρ πάντα ψευσάμενοι ῞Ελληνες, ὅμως οὐκ ἠδυνήθησαν
Διότι, οι ειδωλολάτρες αν και χρησιμοποίησαν κάθε είδους ψέμα, όμως δεν
ἀνάστασιν τῶν ἑαυτῶν εἰδώλων πλάσασθαι, οὐκ ἐνθυμούμενοι τὸ
μπόρεσαν να ξαναδώσουν ζωή στα είδωλα· δεν μπόρεσαν καθόλου να
σύνολον, εἰ ὅλως δυνατὸν μετὰ θάνατον εἶναι πάλιν τὸ σῶμα· ἐφ᾿ ᾧ
συλλάβουν την ιδέα ότι είναι δυνατόν ν’ αναστηθεί πάλι το σώμα μετά το
καὶ μάλιστα ἄν τις αὐτοὺς ἀποδέξηται, ὅτι τοιαῦτα λογισάμενοι τὴν
θάνατο. Πολύ περισσότερο μάλιστα μπορεί κάποιος ν’ αποδείξει ότι μ’ αυτές
μὲν ἀσθένειαν τῆς ἑαυτῶν εἰδωλολατρίας ἤλεγξαν, τὸ δὲ δυνατὸν
τις ιδέες τους φανέρωσαν την αδυναμία της ειδωλολατρίας· και έδωσαν αυτή
τῷ Χριστῷ παρεχώρησαν, ἵνα καὶ ἐκ τούτου γνωσθῇ παρὰ πᾶσι
τη δυνατότητα (της αναστάσεως) μόνο στο Χριστό, για ν’ αναγνωρίσουν όλοι
τοῦ Θεοῦ Υἱός.
απ’ αυτή ότι είναι ο Υιός του Θεού.